MPLAKJA E QELIZAVE - GJENETIKE

---

Edhe perkrahesit me te forte te shkalles se brendshme te plakjes qelizore pranojne se eshte i vogel propabiliteti qe kafshet te plaken per shkak se nje ose me shume popullata qelizore humbin abilitetin e tyre proliferativ. Mbase ka me teper te ngjare qe ne qelizat qe plaken vdekja e organizmit vjen me teper nga pakesimi i aftesive funksionale dhe jo nga pakesimi i aftesive froliferative.
Ne kete menyre vemendja eshte vatruar ne disa procese rregullatore, duke postululuar nje katarakt te pakesimeve te lidhura me moshen qe porforcohen ne inde dhe ne organizem ne teresi. Keto faktore i cilesojme si te jashtem ne logjiken e asaj cfare permenda me lart meqe ata mund te mos jene universale ne teresine e qelizave dhe indeve dhe mund te perfshijne edhe forca te rrethines.
Keto sisteme te shqyrtuara posacerisht ne kete pikepamje perfshijne sistemet nervore endokrine dhe imune. (kuptohet si rrjedhoje e karakterisikave qe kam permendur me larte per keto pika).
Nje shkalle ka perqendruar vemendjen ne rolin e moloaminave te sistemit nervor central dhe pikerisht te dopamines, norepinefrines dhe serotonines (pra keta komponente te rendesishem ne moloamina)
Keta neurotransmetues jane studiuar posacerisht dhe pjeserisht per shkak te ndryshimeve te njohura ne disa semundje neurologjike te lidhura me moshen.
Semundja Parkinson p.sh. shoqerohet me mangesi te theksuar te monoaminave (p.sh. dopamina striatale) dhe mund te mjekohet pjeserisht kuptohet, me zevendesimin e L-dopamines.
Vec kesaj ne trurin normal te plakur ndodhin ndryshime te metabolizmit te katekolaminave dhe te moshuarit jane te ndjeshem ndaj zhvillimit te simptomave parkinsoniane pas mjekimit me fenotiazina, prandaj ndryshimet e lidhura me moshen gjate marrjes se dopamines dhe ne metabolizmin e katekolamines mund te ulin pragun per barnat qe jane antagoniste te katekolamines.
Ndryshime te tilla mund te shpjegojne shfaqjen e vone te semundjes Parkinson postencefalitike, ne te cilen plakja cmaskon nje insult te meparshem viral. Ndryshime te tjera te lidhura me moshen qe mund te lidhen me ndryshime ne monoaminat e sistemit nervor central perfshijne ndryshimet ne ritmet cirkadiane ne modelet e gjumit , ne shtytjet seksuale dhe ne termorregullimin. Nga ana tjeter, ndryshimet ne statusin kolinergjik te sistemit nervor qendror mund te shpjegojne disa ndryshime te sjelljes dhe te funksionit mendor; agjentet qe rrisin nivelet e acetilkolines ne tru jane sot shume te perhapura ne mjekimin e cmendurise.
Mbase te lidhur me keto ndryshime te neurotransmetuesve jane ndryshimet e medha te funksionit endokrin me kalimin e moshes. Keshtu , p.sh plakja normale shoqerohet me renie te tolerances ,nese mund te shprehemi keshtu, ndaj glukozes, mekanizmi i se ciles eshte ende jo shume i njohur, dhe shfaqja e diabetit te sheqerit simptomatik shtohet me moshe.
Mbizoterimi i komes hiperozmolare joketozike ne diabetiket e moshuar mund te shkaktohet nga demtimi i ozmoregullimit dhe perceptimi i etjes pervec sekretimit te pamjaftueshem te insulines.
Mangesite klinike dhe subklinike te tiroides jane gjithashtu me te zakonshme dhe shpesh pasqyrojne nje demtim perparues per te kompensuar sekretimin e pakesuar te hormonit te tiroides.
Kjo dukuri dhe ndoshta edhe shfaqja e shtuar e diabetit mund te jene , gjithashtu, dytesore lidhur me shtimin e semundjeve autoimune me kalimin e moshes. Nje crregullim i funksionit endokrin qe lidhet me moshen eshte mosfunksionimi i vezoreve te femres gjate menopauzes.
Nuk eshte mirepercaktuar nese stopimi i ovulimit shkaktohet nga ndonje kufizim i brendshem i vezoreve ose nese ndryshimet ne rregullimin neuroendokrin te vezoreve kane rendesi paresore ne mosfunksionimin e vezoreve ne ne menopauze me teper sesa mungesa e qelizave veze.
Cilado qofte etiologjia kaskada e ngjarjeve duke perfshire sekretimin e pakesuar te estrogjenit, kontrolli feedback (reagimi)negativ i pakesuar i hipotalamusit , adicionet kompensuese te sekretimit te hormonit nxites te folikules dhe te hoirmonit luteinizues, si dhe prishja e termorregullimit kane rrjedhime dytesore te thella si ne nivelin psikologjik dhe ne ate fiziologjik.
Ndryshimet endokrine te mashkulli qe po plaket , ndonese me pak dramatike, mund te kene nje rendesi te njejte dhe te perfshije si nje pakesim ne testosteronin mesatar te plazmes dhe nje pakesim ne estrogjenin mesatar te plazmes , keshtu qe paradoksi i femerimit (feminizimit) te shtuar ne burrat qe plaken shkon paralel me prodhimin e pakesuar te estrogjenit ne gra.

Plakja ne nivelin qelizor

---

Kerkimet klinike dhe epidemiologjike mbi plakjen kane mbetur prapa studimeve te plakjes ne nivelin qelizor si per shkak te nderlikimit me te madh te tyre ashtu edhe per shkak te veshtiresise se ndarjes se pasojave te plakjes me semundjet qe e shoqerojne ate. Prandaj vetem kur thjeshtohet ne njesine me te thjeshte te organizmit (ne qelize) plakja mund te studiohet pavaresisht nga semundjet qe lidhen me pleqerine.
Madje edhe ne kete nivel njohurite mbi plakjen mbeten relativisht fillestare dhe jane parashtruar disa teori per te. Kerkimet ne kete fushe kane mare shtytje te forte qe kur u zbulua se fibroblastet e lekures kane nje potensial te kufizuar per tu replikuar, rreth 50 dyfishime te popullates ne kushtet me te favorshme (dukuria Hayflick). Ky kufi eshte veti e brendshme e vete qelizave dhe jo e rrethines se tyre e eshte provuar ne menyre perseritese ne shume laboratore qe ne shek. XX.
Koncepti i nr. relativisht te pandryshuar te dyfishimeve vlen edhe per disa qeliza te tjera si p.sh. qelizat e muskujve te lemuar arteriale.
Numri i dyfishimeve potenciale ne nje qelize te marre in vitro eshte ne perpjesetim te zhdrejte me moshen e dhenesit te qelizave (kjo nuk eshte absolute por thjeshte ka karakterin qe te spjegoje se nese rritet mosha zvogelohet potenciali i dyfishimit te kesaj qelize).
Veç kesaj qeliza e nje dhenesi (person nga i cili marrim grupin e qelizave) diabetik te sheqerit (nje semundje qe ndikon ne pershpejtimin e plakjes) ose i vuajtur nga sindroma e Vernerit (nje cen i nje gjeni te vetem qe shkakton nje shpejtim akoma me dramatik te plakjes sesa diabeti i sheqerit) jep me pak dyfishim sesa edhe vete qelizat e kontrollit.
Rrjedhimisht, aparati gjenetik i qelizes eshte ekzaminuar per shkaqet e plakjes meqe ne kete mund te mare pjese rrjedhja e informacionit ne cdo pike te renditjes nga DNA tek RNA dhe DNA per sintezen e proteinave dhe degradimin e saj, apo jo.
Nje teori e tille qe eshte hipoteza e mutacionit te Szilard tregon se ne DNA grumbullohen mutacione somatike qe per pasoje çaktivizojne kromozomet dhe çojne ne vdekjen e pashmangshme te qelizes.
Teori shume te ngjashme me kete e lidhin plakjen me gabimet e formuara gjate formimit te RNA ose me gabimet qe perparojme me progresion gjeometrik gjate translatimit dhe qe rrjedhimisht shpien ne katastrofen e gabimeve duke dhene ne kete menyre nje pseudoproteine si produkt definitiv, produkt ky qe nuk i hyn ne pune njeriu (qelizes ne rastin konkret dhe per rjedhoje qeliza vdes). Por vini re se mutacione te tilla duket se e sigurojne shtimin e autoimunitetit ne mosha te thyera.
Megjithate pasojat e mutacionit nuk jane te perhershme. Realisht aftesia riparuese e DNA te fibroblasteve dhe sasia e renditjeve rezerve jane kusht per nje jetegjatesi te madhe tek disa gjallesa.
Gjithashtu grumbullimi i radikaleve (ata qe kane bere kimi e dine se radikale quajme atomet qe dalin si produkt i carjes se baraslarguar dhe me nr. te njejte elektronesh ne nje lidhje kovalente dhe qe kuptohet i kemi shume aktive) te lira me kalimin e moshes eshte lidhur me veprimtarine e dismutazes superokside, qe shpie ne nje qendrese te dobet ndaj demtimit brenda dhe jashte qelizor.

Keto teori te plakjes se "brendshme" jane vene ne diskutim jo vetem sepse jane bazuar ne metoda in vitro te cilat nuk na pelqejne shume ne krahasim me metodat in vivo, por edhe per shkak te ndryshimeve qe vihen re ndermjet tipave te ndryshem te qelizave. Keshtu p.sh. nderkohe qe fibroblastet demonstrojne qarte plakjen in vitro, qelizat me prejardhje gastrointestinale dhe hermatopojetike duken te afta te replikohen gjate tere jetes, kurse qeliza te tjera si qelizat e veshkave dhe melçise, replikohen si pergjigje ndaj nefrektomise ose hepatektomise se pjesshme ne cdo moshe.
Qeliza te tjera te tilla si ato te sistemit nervor central dhe te muskujve te strijuar nuk replikohen gjate jetes se rritur. Megjithate edhe qelizat e klasifikuara si vazhimisht mitotike nuk mbijetojne pafundesisht (sic relativisht qelizat e kancerit). Nderkohe qe ndryshesa ne perioden (harmonikat) e riprodhimit dhe ne potencialin replikativ ndermjet tipave te ndryshem te qelizave brenda nje lloji te dhene ose ndermjet tipave qelizor ndermjet llojeve eshte e konsiderueshme. Plakja ne nivel qelizor eshte dukuri gjithesore (Universale) e qelizave.

Por a lidhen me plakjen in vivo keto dukuri in vitro?

GJENETIKE

Mjekesia Zheriantrike

---

Biologjia e Plakjes

Dukuria e plakjes gjithmone ka magjepsur njeriun, pjeserisht mbase per faktin se deri relativisht vone vetem nje pjese e vogel e njerezve arrinte te jetonte pleqerine. Koncepti i daljes ne pension, p.sh., nuk ka egzistuar deri ne pjesen e fundit te shekullit XIX. Disa faktore e kane sjelle plakjen dhe pasojat e saj ne qender te interesit shkencor dhe shoqeror ne çerekun e fundit te shek. XX e ne vazhdim. Mjekesia moderne eshte nje nga disiplinat e fundit qe merret me pleqte dhe qe njohu ndikimin e ketyre forcave te cilat kercenojne te shkaterrojne shendetin dhe sherbimet shoqerore ne qofte se nuk perpunohen mjete me te efektshme per te plotesuar nevojat e pleqve.
Keto forca mund te vleresohen me mire duke nxjerre ne dukje kontrastin e lakoreve te jetegjatesise se popullatave te ndryshme. Keto lakore percaktohen nga ritmet e lindjes, nga vdekshmeria ne foshnja dhe femije. Veç kesaj, permiresimi i kushteve te te ushqyerit, te strehimit, te arsimit, te higjenes personale dhe komunale jane karakteristika te zhvillimit sosial-ekonomik. Nga ana tjetre, ky zhvillim çon edhe ne njefare pakesimi te ritmit te lindjeve. Keto prirje shkaktojne shtesa ne moshen mesatare te popullates dhe jetegjatesise. Megjithate, zgjatja e jetegjatesise pas arritjes se pjekurise eshte me pak e theksuar siç mund te shihet nga moshat e ngjashme ne te cilat presin abshisen skajet e siperme te lakoreve te jetegjatesise se popullatave me zhvillim te ndryshem sosioekonomik, dhe asnje mbijetese e dokumentuar me siguri mbi 125 vjeç nuk njihet.
Prandaj prirja ne kohen tone eshte me teper e orientuar drejt rritjes se perpjesetimit te njerezve qe mbijetojne per t'iu afruar ketij kufiri sesa e per te arritur kufirin e siperm te jetes se njeriut. Ne rrethana optimale njeriu vdes mesatarisht ne mesin e 10-vjecarit te nente. Nje vdekje e tille eshte quajtur vdekje natyrore, rezultat i ligjshem i perberjes gjenetike te njeriut.

PSIKOLOGJI- STUDIME-ARTIKUJ-PERKTHIME- NEWS

 Kapitulli i pare

Në jetën e përditshme lexojmë dhe dëgjojmë termat, vëmendje, kujtesë, mendim, imagjinatë, vullnet, ndjenjë, karakter... etj Të gjitha këto në psikologji quhen fenomene psiqike. Me anë të fenomeneve psikike njeriu i njeh sendet qe e rrethojë, lidhet me to, i studjon dhe vepron për ta ndryshuar botën sipas qëllimeve dhe dëshirave të veta. Bota shpirtërore e njeriut është shumë e pasur dhe tepër interesante. Pikërisht këtë botë shpirtërore e quajmë psikikë. Shkalla më e lartë e zhvillimit të psikikës quhet vetëdije.
Shkenca që merret me studimin e psikikës dhe të formës më të lartë të saj vetëdijes, quhet psikologji.
Pra objekti i studimit të psikologjisë është mendja e njeriut dhe veprimtaria e saj. Fjala
sipas domethënies së fjalëve të përngjitura greqishte “psyhe = shpirt“ dhe “logos = shkencë“. Por psikologjia është më shumë se vetëm një shkencë mbi shpirtin, mbi jetën e brendshme të njeriut. Jeta shpirtërore e njeriut ka edhe anën e jashtme. Kështu që kjo shkencë studjon edhe anën e jashtme të sjelljes së njeriut.

Cili është funksioni kryesor i psikikës ?

Funksioni kryesor i psikikës është pasqyrimi dhe reflektimi, pas sinjaleve apo impulseve që shkojnë drejt saj.
Pasqyrimi gjithashtu është një nga vetitë e materies. Pasqyrimin që bën materia inorganike (e pajetë) kur mbi të veprojnë faktorë të tjerë, quhet pasqyrim fizik. P.sh kur ne shihemi në pasqyrë, kur në liqen duket pasqyrimi i maleve, pemëve apo i objekteve të tjerë rreth tij, pasqyrimi i këmbës kur shkel mbi rërë, mbi baltë ose mbi borë, kur shkëmbijtë gërryhen nga forca e dallgëve... etj kemi të bëjmë me pasqyrim fizik. Pasqyrimi fizik është fenomen spontan, pasiv dhe i vdekur.
Ndërsa pasqyrimi që bëjnë organizmat e gjallë kur mbi to veprojnë ngacmues të ndryshëm quhet pasqyrim psikik. Tek njeriu, në sajë të sistemit të tij nervor shumë të zhvilluar ndryshe nga kafshët, pasqyrimi është i një cilësie shumë më të lartë, tepër i ndërlikuar dhe i thellë. Ai është proces aktiv i vazhdueshëm.
Njeriu me anë të vetëdijes pasqyron cilësitë e sendeve dhe fenomeneve që veprojnë drejtpërsëdrejti mbi të, si dhe atyre që kanë vepruar më parë. Njekohësisht me anë të të menduarit, to folurit dhe veprimeve të tij, njeriu ka eksploruar botën dhe ka arritur të depërtojë në thelbin e rregullsive të brendshme të objekteve dhe fenomeneve të ndryshme. Si rezultat i këtij lloj pasqyrimi kanë lindur shkencat e ndryshme bashkë me ligjet e tyre. Ky lloj pasqyrimi përbën fazën më të lartë të njohjes së realitetit, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë.
Për të vërtetuar se në ç'shkallë pasqyrimet tona i përgjigjen realitetit, na vjen në ndihmë praktika. Praktika përbën bazën e procesit të njohjes. Ajo është kriteri më i lartë i vërtetësisë së njohurive tona. Çdo mendim, çdo shpikje dhe racionalizëm që bën njeriu e verifikon në praktikë. Ajo e vërteton nëse është i drejtë apo jo një mendim, veprim apo shpikje e bërë.
Pasqyrimi psikik i jep mundësi njeriut të njohë sendet dhe fenomenet që e rrethojnë, të ndërtojë punën e vet në përshtatje me kushtet e ambientit dhe me aftësitë e tij krijuese t'i shndërrojë këto kushte sipas kërkesave të shoqërisë. Ndërsa kafshët në sajë të pasqyrimit u përshtaten kushteve, mbrohen nga rreziqet dhe ushqehen. Ato nuk janë në gjendje ta ndryshojnë botën që i rrethon.
Pasqyrimi psikik është një proces i thellë, i gjallë dhe veprues gjatë të cilit organizmi që pëson veprimin e ngacmuesve të tjerë, nuk qëndron indiferent, përkundrazi përgjigjet, shpenzon energji d.m.th bashkëvepron. Pasqyrimi psikik pëson ndryshime të vazhdueshme, bëhet më i plotë, më i thellë dhe vetë organet pasqyrimit përsosen gjithnjë e më shumë.
Shkalla e pasqyrimit psikik përcaktohet jo vetëm nga forcat që veprojnë, por edhe nga gjendja aktive e organizmit, nga përvoja, mosha etj.

Lindja dhe zhvillimi i psikikës.

Organizmat e gjallë që nga ato më elementaret e deri tek njeriu, veprimtarinë e tyre jetësore e realizojnë nëpërmjet veprimit të një organi të veçantë që paraqitet si qëndra e menaxhimit të ngacmimeve të jashtme, përpunimit dhe komandimit të veprimtarisë tek gjallesat. Tek kafshët e ulta si molusqet, krimbat, insektet etj, sistemi nervor është i thjeshtë dhe psikika shfaqet në formën e saj më elementare që quhet ndjeshmëri. Në bazë të zhvillimit të ndjeshmërisë gjallesat formojnë instiktet e ndryshme që i shërbejnë më pas për zhvillimin e veprimtarisë jetësore. Pra lindja e ndjeshmërisë ose e ndijimit përbën fazën e parë të zhvillimit të psikikës.
Zhvillimi i psikikës dhe i organeve të shqisave bëhet në varësi të drejtpërdrejtë të kushteve të ambientit të jashtëm dhe të mënyrës së jetesës d.m.th nga mënyra se si jetojnë kafshët, si e sigurojnë ushqimin, si mbrohen etj. Në një fazë më të avancuar zhvillimi të sistemit nervor të kafshëve shfaqet gradualisht aftësia për të pasqyruar disa cilësi të sendeve përnjëherësh d.m.th sendin. P.sh qeni me anë të psikikës së vet pasqyron jo vetëm një cilësi të njeriut që e ushqen por shumë cilësi të tij. Ai e njeh atë nga era, zëri, rrobat etj, pra lindin ato që quhen shprehi.
Instiktet lindin, trashëgohen, kurse shprehitë nuk lindin, ato fitohen gjatë veprimtarisë praktike pas shumë përsëritjesh.
Kjo fazë e pasqyrimit të sendeve në tërësi dhe e krijimit të shprehive quhet faza perceptive e zhvillimit të psikikës.
Kur kafshët me anë të veprimeve të thjeshta mendore përshtaten më mirë dhe më shpejt me kushtet e reja të ambjentit, kemi të bëjmë me fazën më të lartë të zhvillimit të tyre. Ato në këtë fazë janë në gjëndje të pasqyrojnë lidhjet elementare ndërmjet sendeve dhe fenomeneve të botës që i rrethon. Në këtë fazë kemi të bëjmë jo më me instikte apo shprehi, por me veprime të thjeshta mendore. P.sh nëse një majmun e mbyllim në një kafaz, i varim disa banane në një lartësi të tillë që nuk arrihen me dorë dhe i japim një shkop dhe një karrige për ti përdorur, ai do të arrijë t'i përdorë ato për të kapur bananet. Pra ai arrin të zhvillojë një veprim të thjeshtë mendor.
Në këtë mënyrë zhvillimi i psikikës së kafshëve kalon në tre faza: në atë të ndjeshmërisë, perceptiven dhe në atë të veprimeve të thjeshta mendore. Secila nga këto faza të pasqyrimit i përgjigjet edhe një formë e veçantë e sjellies së kafshëve. Konkretisht, në fazën e ndjeshmërisë kemi instiktet, në fazën perceptive kemi shprehitë dhe së fundi kemi veprime të komplikuara që drejtohen në arritjen e qëllimit.
Ndërmjet tri fazave të zhvillimit të psikikës së kafshëve nuk ka kufij të prerë. Përkundrazi, ato janë të lidhura dhe të gërshetuara ngushtë me njëra-tjetrën.
Në fazat e zhvillimit të psikikës njeriu ndryshe nga kafshët paraqet zhvillimin më të lartë psikikës që është vetëdija.
Vetëdije quhet ajo shkallë e zhvillimit të psikikës që paraqitet me veprimtarinë e të folurit dhe të vepruauarit me inteligjencë.
Njeriu me anë të vetëdijes e nënshtron dhe e shndërron natyrën sipas interesave të veta. Ai komunikon me anë të gjuhës, mendon dhe bën planifikime për të ardhmen, gjëra të cilat nuk mund të bëhen nga kafshët.
Vetëdija e njeriut ka karakter thellësisht shoqëror dhe u nënshtrohet ligjeve historiko-shoqërore. Ndërsa psikika e kafshëve u nënshtrohet ligjeve biologjike, të cilat veprojnë në botën e kafshëve.

Detyrat dhe metodat e psikologjisë.

Detyra kryesore e psikologjisë është studimi i fenomeneve psikike tek njeriu.
Psikologjia shpjegon se si bëhet pasqyrimi i botës materiale në koren e trurit të njeriut, si njeriu e njeh botën që e rrethon dhe çfarë i drejton veprimet dhe sjelljet e tij në shoqëri. Psikologjia studjon se si zhvillohet veprimtaria psikike dhe si formohen veçoritë psikologjike të personalitetit
Shkenca e psikologjisë tregon varësinë e fenomeneve psikike prej kushteve objektive të jetës dhe veprimtarisë së njeriut. Ajo shpjegon se si edukohet dhe zhvillohet njeriu nën ndikimin e kushteve të ndryshme të jetesës dhe të edukatës, të moralit shoqëror si dhe faktorëve të tjerë ndikues.
Psikologjia si shkencë me gjithë degët e saj përfshin studimin e të gjitha veprimtarive jetësore të njeriut si dhe gjallesave të tjera. Ajo i shërben njeriut në shumë aspekte të jetës së tij, e ndihmon të kuptojë më mirë veten e tij dhe të tjerët, të njohë anët pozitive dhe negative të karakterit, të zhvillojë aftësinë për të njohur njerzit që e rrethojnë, të njohë më shumë aftësitë e tij krijuese dhe ta bëjë atë më produktiv në veprimtarinë e tij.
Për njohjen dhe studimin e fenomeneve të ndryshme psikike përdoren disa metoda. Metodat kryesore janë: vëzhgimi (vrojtimi) dhe eksperimenti. Ka dhe metoda ndihmëse që janë biseda, anketimi, analiza e punëve krijuese, statistika etj. Këto metoda, të gërshetuara me njera-tjetrën ndihmojnë në studimin dhe verifikimin e fenomeneve të ndryshme psikike.

Kapitulli 2

BAZA FIZIOLOGJIKE TË PSIKIKËS


Njohuri elementare mbi ndërtimin dhe funksionimin e sistemit nervor.
Fenomenet psikike janë produkti i veprimtarisë së sistemit nervor. Sistemi nervor përbëhet nga sistemi nervor qëndror (palca e kurrizit dhe truri) dhe sistemi nervor periferik.
Sistemi nervor qëndror rregullon të gjithë veprimtarinë psikike dhe fiziologjike të organizmit të njeriut, bashkërendon funksionimin e të gjitha pjesëve dhe organeve të ndryshme të trupit si dhe lidhjen dhe përshtatjen e organizmit me botën e jashtme.
Palca e kurrizit drejton reflekset e pakushtëzuara dhe lëvizjet e pavetëdijshme të musklaturës etj.
Truri përbëhet nga: truri i vogël, truri i zgjatur, truri i mesëm, truri i ndërmjetëm dhe truri i madh. Të gjithë këto pjesë bashkëveprojne të lidhura me njëra-tjetrën, por secila kryen edhe funksione të veçanta.
Pjesën më të rëndësishme të trurit e përbëjnë hemisferat e mëdha. Pjesa e sipërme e hemisferave të mëdha formon koren (cipën) e trurit (1.5 mm trashësi), ndërsa qelizat më në thellësi formojnë qëndrat subkortikale ose nënkoren.
Korja e trurit përbën pjesën më të rëndësishme të trurit dhe drejton të gjithë veprimtarinë e sistemit nervor. Qëndrat nënkore pasqyrojnë gjëndjen e përgjithshme të organizmit dhe rregullojnë punën e organeve të brëndshme në mënyrë automatike(zemrës, mushkërive, stomakut, mëlçisë etj)
Sistemi nervor periferik përfshin të gjitha fijet nervore që shpërndahen në pjesët e ndryshme të trupit.
Sistemi nervor përbëhet nga një sasi shumë e madhe qelizash mikroskopike që quhen qeliza nervore ose neurone. E veçanta e tyre është se ato përbëjnë një rrjet të komplikuar lidhjesh me njera-tjetrën dhe shkëmbejnë informacion ndërmjet tyre me anë të impulseve nervore.
Këto nerva ndahen në nerva ndijues që i marrin ngacmimet nga organet e shqisave dhe i përcjellin në sistemin nervor qëndror, në nerva lëvizorë që bëjnë të kundërtën e të parëve dhe në nerva bashkues që e kalojnë nxitjen nga nervat ndijues në nervat lëvizorë.


Veprimtaria e lartë nervore ka në bazën e vet dy procese kryesore nervore: nxitjen dhe frenimin.
P.sh kur ndizet drita, rrezet e saj veprojnë mbi mbaresat nervore të të parit dhe e venë atë në gjëndje aktive d.m.th ne gjëndje pune. Kjo gjëndje aktive e qelizës nervore quhet nxitje. Nxitja nervore është rezultat i veprimit të ngacmuesit mbi organizmin tonë.
Procesi i kundërt i nxitjes është frenimi. Frenim quajmë gjëndjen e qelizës në pasivitet. P.sh. kur nuk nuhasim gjë themi se qelizat nervore të të nuhaturit janë të frenuara. Po kështu kur jemi në gjumë të thellë, qelizat nervore janë të frenuara.
Proceset e nxitjes dhe të frenimit kanë rëndësi jashtëzakonisht të madhe për shpjegimin shkencor të fenomeneve psikike.
Me anë të nxitjes dhe frenimit kryhen të gjitha funksionet e sistemit të lartë nervor; krijohen reflekset e kushtëzuara, ruhen qelizat nervore nga shkatërrimi që mund t'u shkaktojnë ngacmuesit shumë të fuqishëm.
Të dyja këto procese janë të lidhura ngushtë ndërmjet tyre dhe zëvendësojnë reciprokisht njëra-tjetrën. Pra nëse në një qëndër të kores së trurit lind një nxitje nervore në qëndrat e tjera aktive ndodh frenimi.


Reflekset

Refleks quajmë kundërveprimin e organizmit ndaj veprimit të ngacmuesve të ndryshëm. Reflekset janë të pakushtëzuara dhe të kushtëzuara.
A. Refleks i pakushtëzuar është aftësia e lindur e organizmit për të kundërvepruar (përgjigjur) ndaj veprimit të ngacmuesve të ndryshëm p.sh. tërheqja e dorës po të digjet ose po të shpohet nga diçka etj.
Reflekset e pakushtëzuara janë: reflekset mbrojtëse, reflekset e të ushqyerit, reflekset e shumimit etj.
B. Refleks i kushtëzuar është aftësia që fiton organizmi gjatë jetës, për të kundërvepruar (përgjigjur) ndaj veprimit të ngacmuesve të ndryshëm. P.sh. ndodh shpesh që vetëm pamja e limonit ose vetëm emri limon të na bëjë të sekretojmë pështymë. Kjo nuk ndodh para se ne ta dijmë dhe ta provojmë se ç'është limoni. Nëse ne nuk do e njihnim limonin dhe shijen e tij që më parë, kjo nuk do të jepte efekt. Por me tu njohur nje send, objekt apo fenomen në koren e trurit krijohet një lidhje e re nervore e cila aktivizohet sa herë që përsëritet fenomeni apo shfaqet sendi.
Pra kushti për tu aktivizuar një vatër në koren e trurit bëhet një send, objekt, fenomen ose fjalë.

Veprimtaria e lartë nervore ndryshe quhet edhe veprimtari sinjalizuese. Ajo varet nga ngacmuesit të cilët kanë rëndësi jetike për organizmin. Ato shërbejnë si ndërmjetës dhe lajmërojnë organizmin për diçka të rëndësishme (ushqimi, mbrojtja etj).
Këto sinjale, të cilat gjatë jetës krijojnë sisteme të tëra lidhjesh nervore, përbëjnë sistemin sinjalizues. Me anë të këtij sistemi organizmi ambjentohet me botën e jashtme.
Fillimisht organizmi shfaqet indiferent ndaj këtyre ngacmuesve, pastaj kushtëzohet dhe vepron sipas llojit të sinjalizimit.


Karakteri sistematik i veprimtarisë së lartë nervore (steriotipi dinamik).

Zakonisht në sistemin nervor të kafshëve dhe të njerëzve vepron një numër i madh ngacmuesish. Kuptohet që secili prej tyre shkakton një nxitje në koren e trurit.
Kjo vatër nuk mund të rrijë e izoluar nga vatrat e tjera, por futet në lidhje me to, (sipas ligjeve të rrjedhjes së proceseve nervore). Kështu, në koren e trurit krijohen lidhje, jo vetëm ndërmjet dy vatrash, por edhe ndërmjet një numri të madh vatrash të.ndryshme. Për këtë duhen plotësuar të paktën dy kushte: a) ngacmuesit, pra sinjalet që përsëriten shumë herë në të njejtën renditje. b) të ruhen të pandryshuara kushtet në të cilat organizmi jeton.
Në sajë të përsëritjeve të shumta dhe të njëllojta në koren e trurit, lidhjet e përkohshme nguliten mirë, përforcohen.
Ky përforcim i proceseve nervore sipas një sistemi të caktuar që arrihet me anë të përsëritjeve quhet steriotip.
Steriotipi dinamik është atëherë kur organizmi ambientohet ndaj ngacmimeve të jashtme që përsëriten vazhdimisht njëlloj.
Me fjalën steriotip kuptojmë karakterin shabllon (të njëllojtë) të lidhjeve nervore, ndërsa me fjalën dinamik mundësinë e ndryshimit dhe të shndërrimit të tyre. Steriotipi dinamik ndryshon me ndryshimin e ngacmuesve që veprojnë mbi organizëm.
Krijimi i një sistemi të tillë nxitjesh nervore të cilat lidhen me njëra-tjetrën, bën të mundur që sistemi i reflekseve (kundërveprimeve) të organizmit të kryhet me lehtësi, shpejtësi, me shpenzim të vogël energjish nervore dhe të ngjallë ndjenjën e kënaqësisë.
Kështu ndodh p.sh. me njeriun i cili punon ose jeton sipas një regjimi të caktuar, këto ai i kryen pa pritur urdhra dhe me një ndjenjë kënaqësie.
Prishja e steriotipit (kësaj vazhdimësie) që shkaktohet nga ndryshimi i kushteve të jetesës, paraqitet e vështirë dhe shoqërohet me një gjëndje pakënaqësie.
Kështu ndodh kur ndryshohet puna, banesa ose njerëzit që kemi pranë. Në këto raste hasen vështirësi, gjersa organizmi të përshtatet me kushtet e reja d.m.th. gjersa organizmi të krijojë steriotipin dinamik.

Kapitulli 3

NDIJIMET


Njohuri të përgjithshme mbi ndijimet. Objektet dhe fenomenet që na rrethojnë dhe që veprojnë mbi organizmin tonë kanë cilësi dhe karakteristika nga më të ndryshmet. Këto cilësi e karakteristika të marra secila veç e veç pasqyrohen drejtpërsëdrejti në vetëdijen tonë me anë të procesit psikik të ndijimit.
Ndijim quajmë pasqyrimin në vetëdijen tonë të
një cilësie apo karakteristike të veçantë të objektit apo fenomenit që vepron në organet e shqisave (sy, veshë, hundë, lëkurë etj.).
Me anë të ndijimeve ne njohim dhe dallojmë cilësitë e veçanta të sendeve që na rrethojnë: njohim ngjyrat, të qënit e ashpër ose e butë të një sendi, të qënit e freskët ose bajat; dallojmë erën e mirë ose të keqe, tingullin, temperaturën që ka sendi, shijen etj. Kështu ndijimet janë pasqyrimi i cilësive dhe karakteristikave të sendeve, objekteve dhe fenomeneve që ekzistojnë e që zhvillohen objektivisht, pavarësisht nga ndërgjegjia jonë.
Po me anë të ndijimeve ne njohim e dallojmë edhe gjëndjen e brëndshme të organizmit: funksionimin normal ose jo të organeve të ndryshme të trupit, lëvizjet e pjesëve të ndryshme të tij ose gjendjen
statike të tyre, njohim dhe dallojmë dhembjen, etjen, lodhjen, urinë etj.
Ndijim kemi atëherë kur sendet, objektet dhe fenomenet duke u ndodhur rreth nesh veprojnë mbi ne, mbi organet e shqisave tona, duke shfaqur cilësitë dhe karakteristikat e veçanta.
Për ta kuptuar më mirëduhet të kemi të qartë disa terma. Kështu, me termin ngacmues, do të kuptojmë sendet, objektet dhe fenomenet me cilësitë dhe karakteristikat e veçanta që ata kanë.Veprimin e ngacmuesve mbi organet e shqisave e quajmë ngacmim. Procesi që lind si rezultat i ngacmimit të indit nervor quhet nxitje. Kur nxitja me anë të nervave lëvizorë shkon në koren e trurit të madh, atëherë lind ndijimi.
Pra, nga përcaktimet e mëposhtme del se: ngacmimi është proces fizik, nxitja është proces fiziologjik, ndërsa ndijimi është proces psikik.
Aparati anatomo-fiziologjik që shërben për të marrë ngacmuesit e jashtëm ose të brendshëm quhet analizator. Çdo analizator përbëhet prej tri pjesësh: receptorit i cili merr ngacmimet, (receptor është ajo pjesë e organit të shqisave, ku mbarojnë fundet e nervave përkatës), nervave përçues dhe qëndrave përkatëse në koren e trurit të madh.
Për të lindur ndijimi është e domosdoshme prania në të njejtën kohë e ngacmuesve dhe e analizatorëve. Nëse nuk funksionon cilado pjesë përbërëse e analizatorit, nuk lind ndijimi. P.sh për të patur ndijimin e të parit duhet të kemi; burimin e dritës (ngacmuesin), syrin (receptori), nervi përçues (dërgues sinjali), qëndrën e shikimit në koren e trurit (vendi ku lind ndijimi). Nëse njëra nga hallkat e këtij zinxhiri nuk funksionon, lindja e ndijimit bëhet e pamundur. Po kështu ndodh edhe me shqisat e tjera me karaktere ndijuese të ndryshme.
Kështu si baza fiziologjike të ndijimeve shërbejnë proceset e nxitjeve nervore, të cilat lindin si rezultat i veprimit të një ngacmuesi në organet e shqisave tona.
Pra ndijimi është forma filestare e njohjes së botës materiale. Me anë të tij fillojmë të njohim dhe të dallojmë cilësitë dhe karakteristikat e veçanta të sendeve dhe fenomeneve të botës reale që na rrethon.

Llojet e ndijimeve.

Objektet dhe fenomenet e natyrës duke vepruar mbi organizmin e njeriut i shkaktojnë atij ngacmime të ndryshme. Duke qënë se objektet dhe fenomenet janë të shumta dhe cilësitë dhe karakteristikat e tyre të panumërta, atëherë edhe ndijimet janë të ndryshme.
Ndijimet sipas receptorëve i ndajmë në: të parit, të dëgjuarit, të nuhaturit, të shijuarit, ndijime të lëkurës, ndijime muskularo-lëvizor dhe ndijimet organike. Receptorët ndodhen në sipërfaqe të organizmit tonë si dhe në pjesën e brendshme të tij. Edhe ngacmimet që veprojnë mbi receptorët vijnë nga jashtë dhe nga brënda organizmit.
Për lehtësi studimi receptorët i ndajmë në tri grupe:
1) Receptorët e jashtëm të cilët janë të vendosur në sipërfaqe të organizmit. Këto janë organet e të parit (syri), të dëgjuarit (veshi), të nuhaturit (hunda), të shijuarit (goja) dhe të prekurit (lëkura). Me ndihmën e këtyre organeve pasqyrohen cilësitë dhe karakteristikat e objekteve dhe fenomeneve që ndodhen jashtë organizmit.
2) Receptorët e brendshëm të cilët janë vendosur në organet e brendshme të trupit në zemër, somak, zorrë etj. Me ndihmën e këtyre receptorëve përfitohen ndijeme organike në aparatin e tretjes, në të marrurin frymë, në qarkullimin e gjakut etj.
3) Receptorët lëvizor të vendosur në kyçe, muskuj, ligamente ose tendina të cilët japin ndijimet muskularo-lëvizor si dhe ndijime të ekuilibrit statik. Me ndihmën e tyre merren ndijime të ndryshme të lëvizjeve ose gjëndjes statike të organizmit dhe të pjesëve të veçanta të tij.

1. Ndijimet e jashtme

1) Ndijimiet pamore. Me anë të këtyre ndijimeve ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë dritat, ngjyrat, format dhe përmasat e sendeve, objekteve dhe fenomeneve të botës materiale. Drita shpërndahet në ambjent me anë të grimcave dhe valëve elektromagnetike. Valët elektromagnetike janë ngacmuesit e organit të të parit d.m.th. syrit. Nga veprimi i këtyre valëve në fundet e nervit pamor që ndodhet në sy, lind nxitja nervore, kjo kalon në qëndrën e të parit që ndodhet në pjesën e prapme të gjysmëhemisferave të trurit të madh. Këtu lind ndijimi i dritës, ngjyrës, formës dhe përmasave.
2) Ndijimet dëgjimore. Me anë të këtyre ndijimeve ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë tingujt që prodhojnë sendet ose fenomenet e botës materiale. Ngacmuesit që prodhojnë ndijimet dëgjimore janë valët e ajrit, që shkaktohen nga lëvizjet lëkundëse të trupave të ndryshë. Kështu kur një objekt bie për tokë ai shkakton një tingull, i cili transmetohet me anën e valëve të ajrit për në veshin tonë. Duke ngacmuar nervin dëgjimor lind nxitja, që pastaj kalon në qëndrën përkatëse të trurit dhe këtu lind ndijimi.
3) Ndijimet e të nuhaturit. Me anën e këtyre ndijimeve ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë aromat e ndryshme të sendeve materiale. Si ngacmues për lindjen e ndijimeve të nuhatjes shërbejnë gimcat që përhapen në ajër nga sendet ose objektet që kanë erë. Kjo erë duke vepruar mbi fundet e nervit të nuhatjes, i cili ndodhet në hundë, shkakton nxitjen nervore dhe kjo nxitje nervore kalon në qëndrën përkatëse në tru ku dhe lind ndijimi i nuhatjes.
4) Ndijimet e të shijuarit. Me anë të këtyre ndijimeve ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë shijen e sendeve, veçanërisht pijeve dhe ushqimeve. Si ngacmues të këtyre ndijimeve shërbejnë ato sende që treten në pështymën tonë ose në përgjithësi në ujë. Organi i të shijuarit është gjuha dhe qellëza e gojës. Në sipërfaqen e tyre janë të shpërndara disa qeliza nervore që përbëjnë receptorin e të shijuarit. Në këto qeliza gjenden fundet e nervave të shijes tek të cilat pas veprimit të ngacmuesve, lind nxitja nervore. Kjo nxitje me anë të nervave kalon në qëndrën përkatëse në tru nga ku lind ndijimi.
5) Ndijimet e lëkurës. Me anën e këtyre ndijimeve ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë ato cilësi të sendeve dhe objekteve që lindin si rezultat i prekjes së tyre. Kështu, ne pasqyrojmë në vetëdijen tonë temperaturën, presionin, peshën, të qënit e ashpër ose e lëmuar të sendit etj. Organi i këtyre ndijimeve është lëkura e tërë trupit si dhe qellëza e gojës dhe e hundës. Si rezultat i këtij veprimi lind nxitja. Prej këtej nxitja kalon në qendrën përkatëse në tru nga ku lind procesi psikik i ndijimit të lëkurës.

2. Ndijimet e brendshme (organike)

Në kategorinë e këtyre ndijimeve hyjnë ndijimet e urisë, të etjes, ngopjes, lodhjes, gjëndjes së shëndetshme ose të sëmurë të organeve të brendshme etj. Receptorët e këtyre ndijimeve ndodhen në sipërfaqen e brendshme të stomakut, zorrëve, mushkërive, enëve të gjakut etj Ngacmimet e brendëshme nxisin fundet e nervave dhe kjo nxitje kalon në qëndrën përkatëse të trurit. Këtu lindin edhe këto lloj ndijimesh.

1) Ndijimet lëvizore dhe ekuilibrit. Në këto ndijime hyjnë ndijimet muskuloro-lëvizore dhe statike ose të ekuilibrit. Receptorët e këtyre ndijimeve ndodhen në kyçet, muskujt, ligamentet dhe tendinat e trupit tonë.
2) Ndijimet muskularo-lëvizor janë lëvizjet që bëjnë duart, këmbët, koka si dhe çdo pjesë tjetër e trupit. Kur bëjmë këto lëvizje ngacmohen fundet e nervave që ndodhen nëpër muskuj, dhe si rezultat e kësaj lind nxitja nervore që kalon pastaj në qëndrën përkatëse në tru, ku lind ndijimi.
3) Ndijimet statike na japin mundësinë e pasqyrimit në vetëdijen tonë të sendit (objektit) në gjëndje statike (të palëvisshme) në gjëndje ekuilibri.
Receptorët e ndijimeve statike ndodhen në kanalet me formë gjysëm harku në brendësi të veshëve tanë. Në endolimfë përfundojnë degëzimet periferike të nervave ndijimor që rregullojnë pozicionet dhe ekuilibrin e trupit tonë. Nxitjet e këtyre nervave shkaktohet nga

Kapitulli 4

PERCEPTIMET


Njohuri të përgjithshme mbi perceptimet.
Perceptimi është një proces më i ndërlikuar se ndijimi. Ai lidhet ngushtë me të, por në të njejtën kohë ndryshon shumë nga ai.
Perceptim quajmë pasqyrimin në vetëdijen tonë të veprimit të drejtpërdrejtë në organet e shqisave, të objekteve, sendeve dhe fenomeneve në tërësinë e tyre.
Perceptimi është i ngjashëm me ndijimin dhe lidhet ngushtë me të pasi ai përbëhet nga një grup ndijimesh, Kjo ndodh për arsye se çdo objekt apo fenomen përbëhet nga një sërë cilësish dhe karakteristikash të veçanta. Çdo cilësi dhe karakteristikë e objektit pasqyrohet në vetëdijen tonë me anë të një ndijimi të caktuar.
Pasqyrimi i të gjitha cilësive të një objekti të dhënë në vetëdijen tonë përfaqëson perceptimin nga ne të objektit në fjalë. Kështu në qoftë se marrim një laps në dorë, ne dallojmë tek ai lëmueshmërinë, peshën, formën, përmasat, ngjyrën e jashtme, ngjyrën e grafitit, dëgjojmë zhurmën e lehtë të tij kur shkruajmë etj. Të gjitha këto të marra veç e veç përfaqësojnë ndijime të veçanta (të të parit, të dëgjuarit, të prekurit, etj). Ndërsa pasqyrimi i drejtpërdrejtë në vetëdije i objektit që gëzon këto karakteristika përfaqson perceptimin. Pikërisht këtu qëndron ngjashmëria dhe ndryshimi ndërmjet ndijimit dhe perceptimit.
Kur kemi të bëjmë perceptim të një objekti, ne dallojmë shumë cilësi dhe karakteristika të lidhura organikisht me njëra-tjetrën e që përbëjnë objektin në tërësi. Nuk do të kishim asnjëherë fytyrën e plotë të një objekti po qe se cilësitë dhe karakteristikat e tij do t'i pasqyronim të shkëputura nga njëra-tjetra, ose në qoftë se veçoritë e fenomeneve do t'i trajtonim duke i bashkuar mekanikisht. Përkundrazi, perceptimi nënkupton pasqyrimin në vetëdije të raporteve të caktuara të cilësive të veçanta, të cilat gjejnë shprehjen e tyre në formën e sendeve dhe fenomeneve konkrete.
Perceptimi si proces psikik i komplikuar bazohet dhe ka lidhje jo vetëm me ndijimet, por edhe me proceset e tjera psikike, me përvojën e secilit individ, profesionin, moshën etj.
Sa më të zhvilluar të jenë organet e shqisave, me aë të të cilëve njeriu realizon ndijimet, sa më të jenë dijet e njeriut, sa më e madhe të jetë përvoja e tij, aq më i plotë do të jetë perceptimi i një objekti.
Kur flasim për përvojën dhe ndikimet e saj në perceptim duhet të kemi patjetër parasysh se ajo lidhet ngushtë me kujtesën, sepse në qoftë se në të do mungonte kujtesa, atëhere çdo objekt ose fenomen do të perceptohesh nga ne si i ri dhe i panjohur më parë.
Perceptimi nuk lidhet vetëm me ndijimin, me përvojën personale dhe me kujtesën. Ai lidhet edhe me procese të tjera psikike, siç janë të menduarit, të folurit, ndjenjat, vullneti etj.
Në qoftë se si bazë fiziologjike e ndijimit shërbejnë proceset e nxitjeve nervore që shkaktohen nga ngacmues të veçantë që veprojnë vetëm në një analizator dhe pasqyrohen në vatrën përkatëse, si bazë fiziologjike e perceptimit shërben tërësia e nxitjeve nervore të cilat shkaktohen nga ngacmues të shumtë e të ndërlikuar, që njëkohësisht në disa analizatorë të ndryshëm dhe realizohen në sajë të veprimtarisë analitiko-sintetike të kores së trurit.

Llojet e perceptimeve.

Perceptimet ashtu si dhe ndijimet janë të shumëllojshme. Lloji i perceptimeve varet nga sendet (objektet) dhe fenomenet që perceptojmë si dhe nga analizatorët që luajnë rolin kryesor në perceptim. Kështu, perceptimet ashtu si dhe ndijimet janë pamore, dëgjimore, të nuhatjes, të shijes, të lëkurës, muskularo-lëvizor dhe organike.
Figurat që pasqyrohen zakonisht në vetëdijen tonë me anë të perceptimeve shfaqen zakonisht si pasojë e veprimit të njëhershëm të disa analizatorëve. P.sh. figura e një sendi që pasqyrohet në trurin tonë, mund të realizohet si rezultat i pjesmarrjes së njëherëshme të analizatorëve pamor, muskularo-lëvizor dhe analizatorëve të lëkurës. Duke vepruar njëkohësisht, ata na mundësojnë një pasqyrim më të qartë të sendit bashkë me cilësitë dhe karakteristikat e tij.
Përveç perceptimeve të përmendura më sipër ka edhe disa lloje të tjera perceptimesh, më të ndërlikuara. Të tilla janë perceptimet e hapsirës dhe perceptimet e kohës.
Perceptimet e hapsirës janë perceptimet e largësisë ndërmjet nesh dhe objekteve si dhe ndërmjet vetë objekteve, perceptimet e formave dhe të përmasave të tyre.
Lëndët dhe fenomenet e botës reale që ne perceptojmë, nuk kanë vetëm veti (cilësi) si ngjyra, era, shija etj, por ato kanë edhe përmasa d.m.th gjatësi, gjërësi dhe lartësi (tri dimensionale). Gjithashtu kanë edhe forma të ndryshme: katrore, rrethore, trekëndore etj, ndodhen në një distancë të caktuar prej nesh: larg ose afër, kanë edhe një pozicion të caktuar: lart, poshtë, në të majtë, në të djathtë etj, kanë njëkohësisht edhe vëllim që krijon thellësinë dhe relievin në perceptimin tonë. Perceptimi i këtyre vetive në ndërgjegjen tonë quhet perceptim i hapsirës. Për të përftuar perceptime të hapsirës njeriu duhet të bazohet në disa lloje ndijimesh dhe konkretisht: në ndijimet pamore, të të prekurit dhe në ndijimet lëvizore.
Perceptimet e kohës bazohen gjithashtu në disa lloje ndijimesh dhe konkretisht: në ndijimet dëgjimore, pamore, lëvizore dhe në ndijimet e brendshme organike.
Perceptimi i kohës pasqyron zgjatjen dhe vargëzimin e ndryshimeve që bëhen në sendet e botës reale. Kur këto ndryshime realizohen shpejt ne themi se ky fenomen ndodhi menjëherë si vetëtimë. Kur ndryshimet ndodhin ngadalë themi se ato u bënë gradualisht duket sikur kanë kaluar vite të tëra.
Në vegjëli perceptimi i kohës dhe hapsirës mungon sepse mongon përvoja jetësore, por ai formohet gradualisht me rritjen tonë dhe marrjen e njohurive dhe përvojës së nevojshme jetësore.
Për të kuptuar më mirë dhe më drejt objektet dhe fenomenet e botës materiale që na rrethon, është i nevojshme formimi i një perceptimi të organizuar, të paramenduar dhe me një plan të caktuar. Ky lloj perceptimi quhet vëzhgim ose vrojtim. Pra, vëzhgimi është perceptimi që bëhet me një plan dhe një qëllim të caktuar.
Që vëzhgimi të kryhet me sukse d.m.th të japi rezultate sa më të sakta është e domosdoshme që të kemi njohuri paraprake dhe të sakta për objektin e vëzhgimit, të përgatisim një plan të menduar mirë dhe të kemi të qartë detyrën që na është ngarkuar në lidhje me objektin që do të vëzhgohet.
Planifikimi i mirë i vëzhgimit të objekteve dhe fenomeneve si dhe zbatimi i kujdesshëm i tij, luan një rol të rëndësishëm në të gjitha fushat e veprimtarisë njerëzore. P.sh në fushën e arsimit vëzhgimi është shumë i nevojshëm dhe i domosdoshëm në mënyrë që të përftohet një njohjë më e thellë e veçorive psikologjike të nxënësve e për pasojë të përcaktohet rruga e duhur në edukimin dhe arsimimin e tyre.

Kapitulli 5

VËMENDJA


Njohuri të përgjithshme mbi vëmendjen.

 Në çdo moment të dhënë, mbi ne veprojnë një numër sendesh dhe fenomenesh të ambjetit që na rrethon.
 Por, këto sende dhe fenomene nuk pasqyrohen të gjitha njëlloj në vetëdijen tonë. Disa sende shkaktojnëtek ne reaksione të gjalla orientuese. Ne përqëndrojmë shikimin tek ato, i provojmë duke i prekur, dëgjojmë tingujt e tyre dhe si rezultat këto sende përcaktohen në mënyrë të saktë dhe të qartë ana jonë. Ndërsa sendet e tjera nuk shkaktojë të tilla reaksione të gjalla orientuesse, nuk i nënshtrohen një studimi dhe analize të kujdesshme e për pasojë perceptohen në mënyrë të turbullt ose nuk perceptohen fare. Ndryshe mund të themi se ne drejtojmë vetëdijen në disa sende të cilat kanë rëndësi për ne dhe tregohemi të pavëmendshëm ndaj sendeve të tjera, të cilat në momentin e dhënë nuk kanë rëndësi për ne.
Pra, vëmendje quajmë të drejtuarit dhe të përqëndruarit e vetëdijes sonë në një ose në disa objekte ose fenomene dhe të shkëputurit nga çdo gjë tjetër.
Në fillim vëmendja shkaktohet nga të shfaqurit e objektit të ri, nga rëndësia që ai ka për organizmin, nga ndryshimet e shumëllojshme të ambjentit që na rrethon ose faktorë të tjerë.
Kështu p.sh foshnja, nën ndikimi e një tingulli të fortë apo drite që ndizet në mënyrë të papritur, menjëherë kthen kokën, fikson vështrimin dhe zgjat dorën drejt saj. Por, nëse kjo do të vazhdojë të përsëritet atëherë nuk do të ketë më rëndësi për organizmin dhe nuk do të tërheqë vëmëndjen. Po kështu edhe një njeri i rritur, e ka të vështirë ta përqëndrojë vëmendjen e tij në një material të pavlerë apo në një fjalë monotone, pasi të qënit pa interes ose përsëritja e vazhdueshme bëjnë që të humbë interesi i organizmit për të.
Në qoftë se në etapat e zhvillimit të njeriut vëmendja mund të shkaktohet vetëm nga sendet e perceptuara drejtpërdrejt, në etapat e mëvonshme të zhvillimit ajo drejtohet në objekte që mund të përfytyrohen ose mund të merren me mend. Kështu p.sh fëmija sa më tepër rritet aq më shumë mund të bëjë abstraksion, të largojë vëmendjen nga kushtet në të cilat gjendet në momentin e dhënë dhe të përqëndrohet në një ngjarje të jetuar më parë ose të hyjë më në brendësi të problemeve dhe detyrave me karakter logjik dhe t'i zgjidhë ato.
Të gjitha këto zhvillohen gradualisht tek njeriu.
Vëmendja në ndryshim nga proceset e tjera psikike përbën një anë të të gjitha veprimtarive psikike të njeriut. Në çdo moment të dhënë njeriu percepton diçka ose imagjinon diçka. Por nuk ka një moment të tillë që ai të merret vetëm me procesin e vëmendjes. Vëmendja duke qenë vetëm një anë e psikikës luan një rol të madh gjatë perceptimit, të menduarit dhe veprimtarisë jetësore. Gjithashtu ajo luan një rol të rëndësishëm në njohjen e realitetit objektiv dhe në veprimtarinë praktike të njeriut.
Nga të gjithë ngacmuesit që veprojnë në një moment të caktuar mbi njeriun, perceptohen në mënyrë më të qartë dhe me të plotë dhe mbahen mend më më mirë ata që tërheqin vëmendjen e njeriut. Prandaj themi se vëmëndja është kusht i domosdoshëm për kryerjen me sukses të çdo lloj veprimtarie qoftç mendore apo fizike.

Bazat fiziologjike të vëmendjes.

Për të kuptuar bazat fiziologjike të vëmëndjes rol të rëndësishëm luan vatra me nxitshmëri optimale d.m.th. përqëndrimi i nxitjes nervore në disa seksione të caktuara të kores së trurit dhe frenimi i sektorëve të tjerë. Ky fenomen ngjet në sajë të induksionit reciprok. Vatra me nxitshmëri optimale, në një moment të caktuar, përbën sektorin më krijues të hemisferave të mëdha të trurit, në të cilat krijohen lehtë reflekse të reja të kushtëzuara dhe përpunohen me sukses diferencimet. Me këtë vatër lidhet puna më e kthjellët e vëmendjes.
Vatra me nxitshmëri optimale nuk qëndron vazhdimisht në një sektor të kores, por ajo lëviz nga njëri sektor në tjetrin.
Për të dhënë një kuptim më të plotë mbi mekanizmat fiziologjike të vëmendjes, një r
ndësi të madhe kanë dhe studimet shkencore mbi dominanten, vatrën me nxitshmëri të tillë që dominon të tjerat dhe mbisundon mbi to. Ndërsa vatra me nxitshmëri optimale është e lëvizshme, dominantja është e qëndruehme.
Vëmendja ka shprehjen e saj të jashtme dhe të brendshme. Shprehja e jashtme e vëmendjes në mimikën dhe lëvizjet, veçanërisht në shprehjen e syve, drejtimin e vështrimit etj. Ndërsa shprehja e brëndshme shfaqet në tensionin nervor dhe muskulor që shoqërohet me lodhjen mendore, fizike dhe me ndryshim në veprimtarinë e organeve të brendshme si pulsi, frymëmarrja etj.

Llojet e vëmendjes.

Duke pasur parasysh faktorët që e shkaktojnë vëmendjen, atë e ndajmë në dy lloje kryesore - në vëmendje të vullnetshme dhe të pavullnetshme.
Vëmendje të pavullnetshme quajmë të drejtuarit dhe të përqëndruarit e veprimtarisë sonë psikike në një objekt apo fenomen, pa i vënë vetes ndonjë qëllim të caktuar dhe pa bërë ndonjë përpjekje të veçantë.
Shkaqet e nxitjes së vëmendjes së pavullnetshm janë të ndryshëm për nga lloji dhe karakteristikat. Këto shkaqe mund ti ndajmë në dy kategori.
Në kategorinë e parë të shkaqeve bën pjesë karakteri i ngacmuesit të jashtëm. Këtu duhet përmendur para sëgjithash, forca dhe intesiteti i ngacmuesit. Çdo ngacmues i fortë: tingull i lartë, drita e fortë, goditjet e forta, në mënyrë të pavullnetshme tërheqin vëmendjen tonë.
Rol të rëndësishëm luan në këtë drejtim, jo vetëm forca absolute e ngacmuesit, por edhe ajo relative. Rëndësi të veçantë ka kontrasti ndërmjet ngacmuesve. Dihet se qetësia dhe zhurma, të folurit me zë të ulët dhe të lartë, errësira dhe drita janë kontraste që tërheqin vëmendjen. Ose p.sh. madhësia e një objekti apo veçantia e tij në krahësim me objektet e tjera që e rrethojnë e tërheq më shpejt vëmendjen. Ngacmuesit e rinj dhe ndryshimet e papritura të ngacmuesve janë shkaqe të rëndësishme për tërheqjen e vëmendjes. së pavullnetshme.
Në kategorinë e dytë të shkaqeve që tërheqin vëmendjen e pavullnetshme bën pjesë të përputhurit e ngacmuesit të jashtëm me gjëndjen e brëndshme të njeriut e para së gjithash me kërkesat e tij. Kur na ka marrë uria, të gjitha ngacmimet që na kujtojnë ushqimin, si biseda për të ngrënit, era e këndshme e gjellëve, etj, në mënyrë të pavullnetshme na tërheqin vëmendjen tonë. Ndërsa kur jemi të ngopur nuk ndodh një gjë e tillë.
Për tërheqien e vëmëndjes një rol të rëndësishëm luajnë interesat e njeriut. Interesante, është çdo gjë që lidhet ngushtë me aktivitetin jetësor të njeriut ose me detyrat e tij kryesore.
Baza fiziologjike e vëmendjes së pavullnetshme është refleksi orientues i quajtur "ç'është kjo?". Në rastet e vëmëndjes së pavullnetshme vatra me nxitshmëri optimale krijohet në sajë të refleksit orientues.
Vëmendja e vullnetshme është të drejtuarit dhe të përqëndruarit e vetëdijshëm të veprimtarisë psikike mbi një objekt apo fenomen me qëllim të caktuar dhe në mënyrë të planifikuar.
Vëmendja e vullnetshme është një kusht i domosdoshëm për kryerjen me sukses të çdo pune fizike ose mendore. Ajo na ndihmon të jemi më efektiv dhe të shpenzojmë më pak kohë dhe energji gjatë kryerjes së një aktiviteti mendor ose fizik.
Vëmendja e vullnetshme krijon mundësinë që ne të merremi jo vetëm me atë punë që na intereson, por edhe me atë që nuk paraqet interes të drejtpërdrejtë d.m.th. jo vetëm me atë që na "pëlqen" por edhe me atë që "duhet". Vëmendja e vullnetshme shfaqet jo vetëm në sforcimin e vullnetit, por edhe në tensionin e brendshëm nervor dhe psikik të organizmit dhe me një shpenzim të caktuar energjie fizike dhe mendore.
Sa më pak tërheqës dhe interesant të jetë fenomeni, sendi apo objekti, aq më tepër përpjekje kërkon për tu përqëndruar vëmendja mbi të, pra aq më e vullnetshme duhet të jetë vëmendja.
Vëmendja e vullnetshme dallohet dhe përcaktohet nga qëllimet dhe detyrat që vemë para vetes në veprimtarinë tonë, nga përgatitja paraprake dhe qëndrueshmëria e qëllimeve dhe motiveve tona.
Edhe vëmendja e vullnetshme lidhet ngusht me interesat e njeriut. Por, në qoftë se vëmendja e pavullnetshme shkaktohej nga interesat e drejtpërdrejta, vëmendja e pavullnetshme lidhet me interesat në mënyrë jo të drejtpërdrejtë.
Të dyja llojet e vëmendjes janë të lidhura ngushtë ndërmjet tyre. Vëmendja e vullnetshme mund të shndërrohet në vëmendje të pavullnetshme dhe anasjelltas. P.sh ndodh që një lojë apo veprimtari e filluar me shumë interes e që tërheq vëmendjen në mënyrë të pavullnetshme të vështirësohet, bën që të bjerë interesi dhe për ta çuar deri në fund, kërkohet përpjekje e vullnetshme d.m.th. kalon tek vëmendja e vullnetshme.
Nga pikëpamja e fiziologjike vëmendja e vullnetshme lidhet me vatrat me nxitje optimale në koren e trurit, të cilat shkakton dhe përforcohen nga sinjalet ngacmuese "fjalë". Këto fjalë bëhen stimuli kryesor për të drejtuar vëmendjen mbi këtë apo atë objekt.

Veçoritë kryesore të vëmendjes
Veçoritë kryesore të vëmendjes janë: lëvisshmëria, përqëndrimi, vëllimi, shpërndarja, qëndrueshmëria, paqëndrueshmëria dhe hutesa.
1. Lëvisshmëria e vëmendjes është aftësia e vetëdijes për të kaluar me lehtësi nga një objekt në tjetrin ose nga një lloj veprimtarie në tjetrën.
Lëvisshmëria e vëmendjes është një veçori që zhvillohet dhe edukohet në veprimtarinë praktike të njeriut. Ajo mund të bëhet në mënyrë të vullnetshme ose të pavullnetshme. Kur bëhet në mënyrë të vullnetshme, me një qëllim të caktuar quhet zhvendosje e vëmendjes. Ndërsa kur bëhet pa ndonjë qëllim, quhet tërheqje e vëmendjes.
Zhvendosja e vëmendjes bëhet herë me lehtësi e herë me vështirësi, kjo varet nga fakti se sa intensive ka qënë ajo ndaj objekteve apo veprimtarisë së parë si dhe nga karakteri i objekteve apo veprimeve të reja ku ajo tani drejtohet.
Ashtu si veçoritë e tjera të vëmendjes edhe lëvisshmëria e saj mund të ushtrohet me anë të lojrave dhe ushtrimeve të ndryshme mendore në mënyrë që të fitohet aftësia e kontrollit dhe zhvendosjes në mënyrë të vullnetshme të saj.
Kjo kërkon aftësi për tu orjentuar dhe përshtatur më shpejt me kushtet ose rrethanat që ndryshojnë në mënyrë të papritur.
Baza fiziologjike e lëvisshmërisë së vëmendjes është zhvendosja e vatrës më nxitshmëri optimale nga një qëndër e kores së trurit në një qëndër tjetër të saj.
2. Përqëndrim të vëmendjes kemi atëhere, kur e drejtojmë atë në një objekt ose në një lloj veprimtarie. Përqëndrimi është fenomen i kundërt me shpërndarjen e vëmendjes dhe karakterizohet nga shkalla e drejtimit të saj në një objekt të caktuar dhe shkalla e shkëputjes nga objektet e tjera. E tillë është vëmendja p.sh. kur shkojmë perin në gjilpërë, kur zgjidhim një detyrë mendore, dëgjojmë një tregim interesant etj.
Të përqëndruarit e vëmendjes luan një rol të madh si në procesin e përvetësimit të njohurive ashtu dhe në kryerjen me sukses të detyrave apo veprimtarive të tjera jetësore. Aftësia e përqëndrimit të vëmendjes nuk është e lindur. Ajo mund të zhvillohet dhe edukohet në veprimtarinë e përditshme, veçanërisht gjatë proceseve mësimore.
Baza fiziologjike e përqëndrimit të vëmendjes së vullnetshme është vatra e nxitjes optimale në një nga sektorët e kores së trurit që shoqërohet nga një frenim i fuqishëm i sektorëve të tjerë aktiv.

3. Vëllimi i vëmendjes karakterizohet nga sasia e objekteve që mund të pasqyrohen shpejt, njëkohësisht dhe me qartësi të njejtë në vetëdijen tonë. Vëllimi i vëmendjes është një cilësi pozitive dhe ka një rëndësi të madhe për jetën e njeriut. Sipas vëllimit vëmendja mund të jetë e ngushtë ose e gjërë. Për të përcaktuar vëllimin e vëmendjes përdoret një aparat që quhet tahistoskop. Nga rezultatet e eksperimenteve është vërtetuar se njeriu i rritur mund të kapë me vëmendjen e tij brenda 1/20 fraksion të sekondës, mesatarisht 4-6 objekte njëkohësisht të cilët nuk kanë lidhje ndërmjet tyre, ndërsa fëmijët e moshës 6 vjeç mund të kapin 1-2. Dhe në qoftë se sendet kanë lidhje ndërmjet tyre ky numër rritet.
Baza fiziologjike e vëllimit të vëmendjes është të zgjeruarit ose të ngushtuarit e vatrave me nxitshmëri optimale në koren e trurit.

4. Shpërndarja e vëmendjes nënkupton një organizim të tillë të veprimtarisë psikike gjatë së cilës kryhen njëkohësisht dy ose më tepër veprime. Aftësia për ta shpërndarë vëmendjen luan një rol të madh në çdo lloj pune.
Shpërndarja e vëmendjes varet shumë nga shkalla e zotërimit të veprimeve të dhëna. Sa më shumë që ta njohim një veprim, sa më i zakonshëm që të jetë bërë ai, aq më lehtë e kemi që ta kryejmë atë njëkohësisht me veprime të tjera.

5. Qëndrueshmëria e vëmendjes është aftësia për ta ruajtur atë për një kohë të gjatë në një objekt ose fenomen të caktuar. Treguesi i qëndrueshmërisë së vëmendjes ështëkoha, gjatë së cilës bëhet pasqyrimi i sendeve apo i veprimtarive të ndryshme në vetëdijen tonë. Duhet pasur parasysh se me qëndrueshmëri të vëmendjes nuk do të kuptojmë vetëm drejtimin e saj të vazhdueshëm në po të njejtin objekt. Objektet e veprimtarisë mund të ndryshohen, ndërsa vëmendja drejtohet vazhdimisht mbi veprimtarinë në mënyrë të qëndrueshme. Për kryerjen e çdo pune kërkohet një kohë e caktuar. Prandaj, çdo njeri duhet të ketë vëmendje të qëndrueshme, sepse po nuk mundi ta përqëndrojë vëmendjen për një kohë të mjaftueshme mbi një pbjekt, ai nuk do të mundet as të luaj, as të mësojë e as të kryej ndonjë punë të dobishme.
Qëndrueshmëria e vëmendjes varet nga përmbajtja e punës ose karakteri i objektit. Në qoftë se puna ose objekti ku drejtohet vëmendja është me përmbajtje të pasur dhe interesante, atëhere dhe qëndrueshmëria e saj do të ruhet për një kohë të gjatë. Por, në qoftë se objekti do të jetë i varfër nga përmbajtja, vëmendja do të lëkundet dhe nuk do të përqëndrohet.
Për ruajtjen e qëndrueshmërisë së vëmendjes rol të rëndësishëm luajnë edhe faktorë të tillë si gjendja emocionale, vullneti, interesat, kushtet e përshtatshme të punës, gjendja shëndetësore, si dhe evitimi i shkaqeve të tjera që pengojnë përqëndrimin.

6. Lëkundja e vëmendjes shprehet në mungesën e qëndrueshmërisë së saj për një kohë të gjatë në një objekt të caktuar. Lëkundjen e vëmendjes duhet ta dallojmë nga rritja ose ulja e përqëndrimi të vëmendjes, kur ajo brenda një kohe të shkurtër bëhet më pak ose më shumë e qëndrueshme. Lëkundjet e vëmendjes i vërejmë edhe atëhere kur ajo është e përqëndruar. Këto lëkundje shprehen në faktin se gjatë përqëndrimit të saj në një veprimtari të caktuar, ajo në momente të ndryshme kalon nga objekti kryesor tek një objekt tjetër dhe pas pak kohe kthehet përsëri tek kryesori.
Lëkundja e vëmendjes shkaktohet nga lodhja e qendrave nervore në procesin e veprimtarisë që kryhet me vëmendje intensive.

Hutesa

Hutesa është shfaqja e kundërt e vëmendjes. Në rastin tonë është një situatë kur njeriu nuk është në gjëndje ta përqëndrojë dhe ta ruajë vëmendjen për një kohë të gjatë në asnjë objekt, po përkundrazi shkëputet shpesh nga këto objekte nën ndikimin e ngacmuesve të jashtëm që nuk kanë rëndësi.
Shkaqet e hutesës janë të ndryshme. Njohja e tyre është e domosdoshme në mënyrë që ajo të luftohet. Shkaku i hutesës mund të jetë çrregullimi i përgjithshëm i sistemit nervor (nevrastenia), anemia etj Nganjëherë hutesa është rezultat i lodhjeve fizike dhe mendore, rezultat i emocioneve të forta dhe vuajtjeve, tronditjeve të rënda. Një nga shkaqet e hutesës është mbingarkesa e trurit me përshtyoje të shumta, jashtë mase. Mungesa e një regjimi të kujdesshëm ku ti lihet hapsire pushimit, argëtimit dhe zbavitjes është gjithashtu një faktor që ndikon në shfaqen e hutesës.
Në arsim p.sh. mësimet e mërzitshme, monotone, që nuk kërkojnë përpjekje të vullnetshme janë gjithashtu një nga burimet e hutesës.

Kapitulli 6

KUJTESA


Njohuri të përgjithshme mbi kujtesën

Figurat e sendeve dhe objekteve që na rrethojnë, të cilat lindin gjatë proceseve të ndijimeve dhe perceptimeve, nuk zhduken edhe pasi këto sende apo objekte pushojnë së vepruari mbi organet e shqisave tona.
Një figurë, ndjenjë apo mendim i perceptuar nga njeriu, nuk mund të zhduket pa lënë gjurmë mbi organizëm, por ai mbahet mend, ruhet dhe mund të riprodhohet në të ardhmen. Pra, kujtesa si proces psikik përbëhet nga të mbajturit mend, të ruajturit dhe të riprodhuarit. Në kujtesë, përveç proceseve përbërëse të më sipërme, bën pjesë edhe njohja.
Procesi i riprodhimit dhe i njohjes mund të kryhet vetëm në sajë të të mbajturit mend dhe të të ruajturit në vetëdije të të gjitha atyre që ne kemi perceptuar, menduar dhe jetuar më parë. Në qoftë se mungon aftësia e të mbajturit mend ose e ruajtjes në trurin tonë, atëhere ne nuk do të kemi mundësi t'i riprodhojmë ose t'i njohim kur t'i riperceptojmë ato. Proceset kryesore të kujtesës janë: të mbajturit mend, të ruajturit, të riprodhuarit dhe njohja. Të mbajturit mend dhe të ruajturit janë proces bazë të kujtesës, ndëra të riprodhuarit dhe të njohurit janë procese që rrjedhin prej tyre.
Procesi kundërt i kujtesës është harresa.
Kujtesa si një proces psikik luan një rol shumë të rëndësishëm në jetën e njeriut. Në qoftë se një njeri do të harronte gjithçka që kishte perceptuar, që kishte ndjerë dhe që kishte bërë, atëhere të ky njeri do të ishte i pamundur zhvillimi psikik.
Gjatë procesit të të mësuarit njeriu pasuron kujtesën e tij jo vetëm me njohuri të cilat i fiton nga përvoja personale, por edhe ato njohuri që janë grumbulluar ndër vite nga brezat e shkuar.
Pa kujtesën njeriu nuk do të ishte në gjëndje të mësonte asgjë të re dhe nuk do të ishte në gjëndje të vepronte.
Kujtesë quajmë atë proces psikik kur mbajmë mend, ruajmë, riprodhojmë dhe njohim çdo gjë që kemi perceptuar, menduar, jetuar dhe vepruar më parë. Me fjalë të tjera mund të themi se kujtesë quhet pasqyrimi i përvojës së kaluar në vetëdijen tonë.



Përfytyrimet



Si bazë kryesore për kujtesën shërbejnë përfytyrimet.
Përfytyrimet janë të ngjashme me perceptimet. Por, nëse figurat e perceptimeve lindin nga kontakti i drejtpërdrejtë me objektet apo sendet më organet e shqisave, figurat e përfytyrimeve lindin në bazë të perceptimeve të kaluara. Kështu p.sh. me sy të mbyllur njeriu mund të përfytyrojë çfarëdo objekti që ka pas perceptuar më parë.
Përfytyrimet ndryshojnë nga figurat e perceptimeve. Ky ndryshim vërehet në këto drejtime:
a) Perceptimet janë më të qarta dhe më të sakta nga figurat e përfytyrimeve. P.sh. figura e një njeriu përfytyrohet qartë kur ai qëndron para nesh, ndërsa kur nuk e perceptojmë drejtpërsëdrejti me anë të organeve të shqisave, figura e tij shfaqet si e zbetë dhe e turbullt.
b) Përfytyrimet shpesh janë fragmentare d.m.th. të pjesshme, në krahasim me perceptimet, të cilat janë të plota. Kështu p.sh. nëse do të përpiqemi të përfytyrojmë një njeri të njohur me të gjitha veçoritç e tij, do të mund të sjellim para syve të mendjes herë fytyrën e tij, herë buzëqeshjen, herë zërin, herë mënyrën e veshjes etj, etj.
Zakonisht përfytyrojmë më qartë ato gjëra që na lënë më shumë mbresa.
c) Figurat e perceptimeve qëndrojnë në vetëdijen tonë përderisa objekti vepron mbi organet e shqisave, ndërsa figurat e përfytyrimeve janë të paqëndrueshme. Kështu, po të përpiqemi të përfytyrojmë figurën e ndonjë të afërmit tonë, kjo figurë nuk do të qëndrojë gjatë përpara syve të mëndjes, por shpejt do të zëvendësohet me një tjetër figurë. Për ta ringjallur (përsëri) përfytyrimin e një objekti të caktuar duhet të bëjmë disa përpjekje të vullnetshme.
d) Së fundi, përfytyrimet kanë karakter përgjithësues, ato janë përgjithësimi i perceptimeve, sepse në të shumtën e rasteve, kanë të bëjnë me një farë përpunimi të figurave të perceptimeve. P. sh. përfytyrimi i një të afërmi që ndodhet larg nesh ndodh duke përpunuar perceptime të ndryshme të tij dhe duke formuar me to një figurë të vetme. Kjo si rezultat i përgjithësimit të rasteve të veçanta të perceptimeve.
Përfytyrimet përmbajnë në vetvete figura të imagjinatës, të të menduarit dhe të ndjenjave.
Baza fiziologjike e kujtesës



Njeriu mban mend, ruan, riprodhon dhe njeh sendet që ka parë e dëgjuar në sajë të vetisë që ka truri.
Me shprehjen "veti plastike e trurit" duhet të kuptojmë aftësinë që ka truri për të fiksuar dhe ruajtur gjurmët që lënë ngacmuesit e ndryshëm kur veprojnë mbi organet e shqisave tona. Kështu p.sh. veprimi i objekteve ose i sendeve të ndryshme mbi ne, lë gjurmë për pak kohë ose mundet edhe për kohë të gjatë varësisht nga lloji. Përderisa këto gjurmë (ndryshe lidhje nervore) ruhen, ne jemi nëgjëndje t'i riprodhojmë më mëndjen tonë sa herë të duam figurat ose perceptimet e sendeve objekteve apo fenomeneve të perceptuara më parë, ose mund t'i njohim ato kur i riperceptojmë.
Gjatë ditës, kur jemi në rrugë, në punë ose në shtëpi ne fitojmë mbresa të shumta; d.m.th. në trurin tonë formohen lidhje nervore të ndryshme. Por jo të gjitha këto lidhje nervore ruhen njëlloj në kujtesë. Shumë nga këto mbresa zhduken shmë shpejt.
Të mbajturit mend, ruajtja, riprodhimi dhe njohja varen dhe kanë lidhje me shumë faktorë. Ato varen nga kushte të caktuara dhe janë nën ndikimin e lidhjeve të ndryshme që ekzistojnë ndërmjet tyre.
Mbajtja mend e figurave, mendimeve, fjalëve, ndjenjave, lëvizjeve, ngjarjeve ose fakteve ndodhet në lidhje të ngushtë të njërës mbresë me mbresat e tjera, në varësi të veprimit të tyre mbi shqisat tona.
Në bazën e veprimtarisë së kujtesës qëndrojnë lidhjet e përkohshme nervore.



Proceset kryesore të kujtesës.

Proceset kryesore të kujtesës janë:
1.Të mbajturit mend. Ky është procesi bazë i kujtesës. Të mbash mend do të thotë të krijosh në tru lidhje të përkohshme. Të mbajturit mend mund të jetë i vullnetshëm dhe i pavullnetshëm, mekanik ose logjik.
a) Të mbajturit mend i pavullnetshëm është atëhere kur nuk i kemi vënë vetes qëllim të caktuar. Kështu, p.sh. ne mbajmë mend objekte, ngjarje, tinguj etj ..etj pa i vënë vetes qëllim pa u sforcuar, vetëvetiiu dhe pa e planifikuar një gjë të tillë. Zakonisht mbahet mend, në radhë të parë gjithëçka që na tërheq dhe që na intereson. Në raste të tilla themi "këtë nuk do të harroj kurrë" qoftë kjo ngjarje ose çfarëdo tjetër që na ka lënë gjurmë të forta. Një pjesë e madhe e mbresave të fëmijërisë së hershme janë të pavullnetshme dhe shumë të forta. Megjithëse të fituara në fëmijëri, ato mund të ruhen gjatë gjithë jetës Por kuptohet se këto lloj mbresash, kanë karakter të rastit dhe episodit (janë fragmentare) prandaj nuk mund t'i sigurojnë njeriut njohuri sistematike. Mbajtja mend në mënyrë të pavullnetshme nuk mund të luajë ndonjë rol kryesor në jetën e njeriut.
b) Të mbajturit mend i vullnetshëm është një veprimtari e ndërgjegjshme që ndihmon efektivisht në pajisjen e njeriut. Ajo zhvillohet dhe edukohet gjatë jetës së njeriut dhe mund të perfeksionohet më tej gjatë ushtrimit të saj. Ky lloj të mbajturi mend kërkon qëllim paraprak dhe përpjekje për tu realizuar, ai nuk është i rastësishëm.
c) Të mbajturit mend mekanik bazohet në lidhjen e jashtme të objekteve, në lidhjen formale të tyre. P.sh. të mbajturit mend të vargjeve poetike që kanë rimë, pra duke u bazuar thjeshtë tek renditja ee fjalëve njëra pas tjetrës. Ky lloj të mbajturi mend realizohet në sajë të përsëritjeve tëshpeshta dhe të njëllojta. Në vjersha ose poezi fillimi i frazës paraardhëse lidhet mekanikisht me atë të mëpasshmen, aq sa ndodh që nuk mund ta fillojmë dot në mes apo në një pjesë tjetër vetëmse duke ja nisur nga e para. Njeriu duke mbajtur mend perceptimin e objekteve, të veprimeve dhe të fjalëve vetëm sipas renditjes së tyre në hapsirë, nuk shquan kryesoren, prandaj dhe njohuritë ndonj
herë marrin karakter formal. Por, kjo nuk do të thotë që njeriut nuk i vlen të mbajturit mend mekanik. Përkundrazi, kur mësojmë përmendësh, ose kur duam të mbajmë mend emra, tituj, shifra, adresa, fjalë, formula etj nuk mund të bëjmë dot pa këtë lloj të mbajturi mënd.
d) Të mbajturit mend logjik ndryshe nga ai mekanik, bazohet në të kuptuarit e thelbi apo brendisë së objekteve, sendeve ose çshtjeve që kemi perceptuar në të kaluarën. Zakonisht ai lidhet me zbulimin e lidhjeve të brëndshme të objekteve dhe fenomeneve, me krahasimin, analizën e fakteve, nxjerrjen e konkluzjoneve dhe ndërthurjen e njohurive të reja me ato të kaluarat.
Të mbajturit mend logjik është shumë herë më produktiv sesa ai mekanik, por të dy janë të nevojshëm dhe janë të lidhur ngushtë me njëri tjetrin.
2) Të ruajturit. Ky është një ndër proceset bazë të kujtesës. Të ruash në kujtesë do të thotë të fiksosh dhe t'i mbash për një kohë të gjatë ato lidhje që krijohen nëpërmjet të mbajturit mend.
Lidhjet e përkohshme nervore që fiksohen në tru ndryshohen nën ndikimin e veprimit të ngacmimeve të reja. Procese i ruajtjes nuk është një proces mekanik i kujtesës. Ai është proces krijues, sepse njohuritë e fituara më parë, gjatë kohës së ruajtjes pësojnë ndryshime, përpunohen, lidhen ndërmjet tyre dhe kombinohen me njhuri të reja. Në trurin e njeriut ruhen për një kohë shumë të gjatë ato lidhje nervore, të cilat kanë rëndësi jetike për rritjen dhe zhvillimin e gjithanshëm të njeriut. Prandaj është e rëndësishme që në rininë e tij njeriu të përpiqet të formojë lidhje nervore që do t'i shërbejnë atij për të ardhmen pasi është vërtetuar se qelizat nervore kanë aftësi të madhe pune në rini dhe ato dobësohet gradualisht në pleqëri. Kështu p.sh. në pleqëri, njeriu ruan mirë në vetë dijen e tij dhe riprodhon mendimet, fjalët ose shprehitë e fituara në rini dhe harron më lehtë ato të rejat.
3) Të njohurit. Ky është proces rezultativ i kujtesës, sepse vjen si rezultat i të mbajturit mend dhe i të ruajturi. Të njohurit shprehet me riperceptimin e objekteve dhe fenomeneve, të cilat i kemi perceptuar më parë dhe shfaqet me riaktivizimin e lidhjeve nervore të mëhershme.
4) Riprodhimi. Ky është proces i kujtesës, i cili shprehet në ringjalljen e lidhjeve të përkohshme nervore që janë formuar në vetëdijen e njeriut gjatë procesit të të mbajturit mend dhe që ruhen në trurin e tij. Riprodhimi është proces rezultativ i kujtesës. Por, ndryshe nga njohja, riprodhimi është dy llojesh: i vullnetshëm dhe i pavullnetshëm.
Riprodhimi është i pavullnetshëm kur ky proces ndodh pa ndonjë qëllim të caktuar dhe pa e planifikuar më parë. P.sh. nëse dikush na kujton një ngjarje të jetuar më parë, ne e riprodhojmë atë dhe bashkë me të na vijnë në mëndje ngjarje të tjera që mund të mos kenë lidhje të drejtpërdrejtë me të, ky riprodhim është i pavullnetshëm dhe lind pa u sforcuar.
Ndërsa riprodhimi i vullnetshëm është më i vështirë në krahasim me njohjen dhe riprodhimin e pavullnetshëm. Ka raste p.sh. që sendet, objektet ose fenomenet nuk jemi në gjëndje t'i riprodhojmë atëherë kur na kërkohet. Në këtë rast na duhet ta riperceptojmë atë që na kërkohet me qëllim që të ringjallim në vetëdijen tonë lidhjet e përkohshme nervore.
5) Harresa. Harresa është procesi i kundërt i kujtesës, një shfaqe e saj, por me natyrë tjetër të ndryshme nga proceset e tjera. Studimet e bëra tregojnë se jo të gjitha lidhjett nervore që janë formuar gjatë procesit të të mbajturit mend ruhen në trurin e njeriut. Përkundrazi, nën ndikimi e gjërave ose ngjarjeve të reja që mëson njeriu, lidhjet e vjetra nervore dobësohen dhe ngandonjëherë zhduken fare. prandaj, harresa është shprehja e zhdukjes së përvojës nga vetëdija jonë.
Harresa ka dy shkaqe dhe mund të jetë: e përkohshme dhe e përhershme.
Harresa e përkohshme ka si bazë fiziologjike frenimin e përkohshëm të lidhjeve nervore. P.sh. kur na kërkohet një emër apo ngjarje që ne e dimë shumë mirë mirëpo për momentin nuk na kujtohet.
Harresa e përhershme kur edhe pas përpjekjeve të ndryshme dhe të herëpashershme për të kujtuar diçka nuk kemi rezultat, kjo sepse lidhjet e përkohshme nervore janë këputur.
Për të luftuar harresën na shërben përsëritja e rregullt në intervale kohe e saj dhe praktikimi i saj.
Nga ana tjetër harresa është një proces i natyrshëm dhe i domosdoshëm, sepse njeriu po të mbante mend gjithëçka që perceptonte, kujtesa e tij do të mbushej me gjëra të vogla e të parëndësishme e si pasojë truri do të lodhej shpejt.



Llojet e kujtesës



Llojet e kujtesës janë: kujtesa motorike ose lëvizore, kujtesa figurative, kujtesa logjike, kujtesa mekanike dhe kujtesa emocionale.
Kujtesa motorike ose lëvizore është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit, e njohjes, dhe e të riprodhuarit të lëvizjeve të perceptuara më parë.
P.sh. kjo ndodh kur na kërkohet të imitojmë një lëvizje perceptuar më parë ose një ushtrim fizik të mësuar më parë.
Kujtesa figurative është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit dhe të riprodhuarit dhe njohjes së figurave të sendeve që kemi parë më parë. Këtë lloj kujtese e kemi p.sh. kur pasi ke mi parë një tablo, arrijmë të riprodhojmë ato gjëra që kemi perceptuar në të. Kjo lloj kujtese zakonisht është më zhvilluar tek fëmijët e vegjël, prandaj dhe librat e tyre me përralla ose tregime janë të mbushur me ilustrime dhe figura, sepse kjo i ndihmon ata për ta kujtuar dhe riprodhuar më mirë një ngjarje.
Kujtesa logjike është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit, e njohjes dhe të riprodhuarit e përmbajtjes ose mendimit kryesor të një pjese tregimi ose thelbi apo idesë kryesore të një libri. Me anë të kësaj ne mbajmë mend dhe riprodhojmë mendimet kryesore të shprehura me anë të fjalëve duke ndijekur një rrjedhë logjike mendimi në një drejtim të caktuar.
Kujtesa mekanike është kujtesa e të mbajturit mend, njohjes dhe të riprodhimit të një vargu, vjershe, poezie apo tregimi në mënyrë të fjalpërfjalshme duke u fokusuar thjesh tek renditja e sakte e fjalëve sipas një rendit të përcaktuar. Kjo zakonisht mundësohet nga rima që kanë vargjet ose nga përsëritja e shpeshtë e tyre.
Kujtesa emocionale është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit, e njohjes dhe riprodhimit të ndjenjave dhe emocioneve të jetuara më parë. Këtë lloj kujtese e kemi atëhere kur mbajmë mend, ruajmë, njohim dhe riprodhojmë objekte ose ngjarje që na kanë bërë shumë përshtypje në jetë, që na kanë lënë më shumë mbresa dhe na kanë prekur më shumë.

Tipet e kujtesës



Ne flasim për tipet e kujtesës duke pasur parasysh edhe ndryshimet individuale të njerëzve ë fushën e kujtesës.
Tipet e kujtesës janë: pamore, dëgjimore, muskularo-lëvizore dhe tipi i përzier.
Në njerëz të ndryshëm kujtesa paraqitet e ndryshme. Kështu p.sh. disa njerëz kanë më shumë të zhvilluar tipin pamor, disa atë dëgjimor të tjerë tipin muskularo-lëvizor kjo varet nga personi. Për të përcaktuar se cilit tip kujtese i përket dikush, duhet të nisemi nga analizatori që luan rolin kryesor. P.sh. disa njerëz e mbajnë mend më mirë diçka nëse e dëgjojnë, të tjerë nëse e shohin me lëvizje apo me skica dhe figura etj. Por ka dhe nga ata që ikombinojnë të dhitha këto. Ky lloj tipi kujtese është më i përhapur dhe më frytdhënës për njeriun në aktivitetin e tij.

Kapitulli 7

IMAGJINATA


Njohuri të përgjithshme për imagjinatën.
Kemi thënë se me anë të perceptimeve njeriu pasqyron në vetëdijen e vet sendet dhe fenomenet në tërësi që veprojnë drejtpërsëdrejti në organet e shqisave. Kështu, gjatë jetës së tij njeriu percepton një numër të madh sendesh dhe fenomenesh, që ruhen në kujtesë dhe që shpesh riprodhohen në vetëdijen e tij. Në këto raste kemi të bëjmë me përfytyrimet.
Por, në vetëdijen tonë krijojmë shpesh edhe figura të reja sendesh e fenomenesh, megjithëse ato nuk i kemi perceptuar drejtpërsëdrejti.
Kështu ndodh shpesh kur dëgjojmë një histori, kur lexojmë një roman apo tregim, ne krijojmë në vetëdijen tonë figura të reja të pa perceptuara drejtpërsëdrejti thjeshtë ato i ndërtojmë në bazë të asaj që lexojmë ose dëgjojmë. Pra, është e qartë se këto janë thjeshtë fantazi ose imagjinatë e jona.
Megjithatë, perceptimet dhe përfytyrimet e kujtesës qëndrojnë në bazë të imagjinatës. Vërtet mund të mos e kemi perceptuar drejtpërsëdrejti diçka, por ne ruajmë në kujtesën tonë figura dhe përfytyrime të ndryshme të mara nga realiteti, dhe të cilat duke i kombinuar me njëra-tjetrën nxjerrim një figurë të re të asaj që po dëgjojmë ose lexojmë.
Të gjitha këto rezerva ruhen në kujtesën tonë
Me anë të të menduarit njeriu i përpunon dhe i kombinon në mënyrë krijuese përfytyrimet e kujtesës për të nxjerrë figura të reja të imagjinatës.
Pra, imagjinata nuk është një bashkim mekanik, por logjik, krijues i sendeve dhe i fenomeneve të perceptuara më parë. Imagjinata megjithëse mbështet në perceptimet dhe përfytyrimet e kujtesës, është një proces më i ndërlikuar se ato.
Sa më shumë rezerva perceptimesh dhe përfytyrimesh të ketë njeriu aq më të pasur e ka përmbajtjen e imagjinatës. Pra, përmbajtja e imagjinatës dhe zhvillimi i saj varen shumë nga përvoja dhe njohuritë e njeriut.

Imagjinata dhe veprimtaria e saj

Imagjinata luan një rol të rëndësishëm në pasqyrimin e botës reale në vetëdijen tonë. Ajo ka rëndësi të gjithanshme në veprimtarinë e njeriut për njohjen dhe shndërrimin e botës. Imagjinata na zgjeron horizontin e dijeve, duke hapur "dritare" të shumta për të njohur zhvillimin e botës njerëzore që nga zanafilla e saj.
Me anë të saj të njihemi më mirë me të kaluarën tonë, të zgjerojmë tablonë e sotme dhe të ndërtojmë përfytyrime të së ardhmes sonë.
Ku më pak e ku më shumë, imagjinata i ushqen njerëzit e të gjitha fushave dhe sferave të veprimatarisë njerëzore por në mënyrë të veçantë ajo i shërben artistëve dhe shkrimëtarëve në punët e tyre krijuese. Por, megjithatë ajo nuk është "pronë" vetëm e tyre por ajo i shërben edhe zhvillimit teknologjik dhe shkencor.
Imagjinata ka lidhje edhe me procese të tjera psikike, sidomos me ndjenjat. Ajo shpesh herë ndikon tek njeriu duke i sjellë entuziazëm dhe zell të dobishëm, P.sh. fjalët artistike të mësuesit të letërsisë i japin krah imagjinatës së nxënësve, që bëhet për ta burim ndjenjash dhe emocionesh.
Fantazia e lindur nga fjalët dhe veprat e dobishme, i shërben njeriut për ta motivuar të jetë këmbëngulës, t'i kalojë pengesat e ndryshme dhe e nxit atë për të arritur qëllime të dobishme. Pra, fantazia në këto raste lidhet me vullnetin.

Llojet e imagjinatës

Llojet kryesore të imagjinatës janë këto: imagjinata e pavullnetshme ose pasive, e vullnetshme, aktive, imagjinata riprodhuese dhe imagjinata krijuese.
a. Imagjinata e pavullnetshme. Në këtë lloj imagjinate krijimi i figurave të reja të sendeve apo fenomeneve nuk i nënshtrohet vullnetit të njeriut, prandaj dhe quhet e pavullnetshme ose pasive. P.sh. gjatë leximit të një romani në mënyrë të pavullnetshme na krijohen në fantazinë tonë, figura njerëzish, peizazhe, tablo apo skena ku zhvillohen ngjariet etj.
Fantazia e pavullnetshme është shpesh fantazia e njerëzve të plogësht dhe me vullnet të dobët. Ajo kthehet tek këta njerëz në një ëndërr boshe ose siç thotë populli, në një "ëndërr nën diell".
Ëndërra të tilla boshe dhe të dëmshme e shkëputin njeriun nga realiteti, nga veprimtaria e përbashkët shoqërore dhe ia paralizojnë vullnetin.
Në llojin e imagjinatës së pavullnetshme futen edhe ëndërrat e gjumit. Ëndërrat e gjumit zakonisht krijojnë figura të çuditshme, megjithatë ato kurdoherë janë të lidhura me jetën reale të njeriut. Ëndërrat e gjumit gjejnë shpjegim shkencor. Një grup i tyre janë mbresat e fuqishme të jetës së përditshme, ngjarjet e rëndësishme, çrregullimet e ndryshme dhe mosfunksionim normal i organizmit etj.
Ka dhe grupe të tjera ëndërrash të cilat akoma mbeten mister për shkencën dhe që shpjegohen nga parapsikologjia dhe feja.
b) Imagjinata e vullnetshme ose aktive. Kemi të bëjmë me këtë lloj imagjinate kur në vetëdijen tonë krijohen figura të reja, duke iu nënshtruar një qëllimi të paracaktuar. P.sh. piktori para se të krijojë një vepër të re artistike realiste pa e parë drejtpërsëdrejti në realitet, ai bën fillimisht disa skica të ndryshme në lidhje me atë temë të cilat mund t'i marrë nga realiteti, më pas i përpunon dhe i ndërthur sëbashku dhe në bazë të tyre krijon një tabllo të vetme.
Pra, në këtë lloj imagjinate merr pjesë vullneti, prandaj dhe quhet imagjinatë e vullnetshme.
Të gjithaveprat e artit, zbulimet shkencore, shpikjet, etj, janë produkt i imagjinatës së vullnetshme.
c) Imagjinata riprodhuese. Figurat e imagjinatës riprodhuese janë të lidhura me sende, ngjarje apo fenomene, që kanë qënë ose janë, por që nuk i kemi perceptuar ndonjëherë drejtpërsëdrejti.
Figurat e imagjinatës riprodhuese mbështeten në përvojën dhe njohuritë tona të fituara nga leximet apo dëgjimet. Por, nuk duhet ngatërruar imagjinata riprodhuese me përfytyrimet e kujtesës. Pasi tek përfytyrimet e kujtesës kemi të bëjmë me përfytyrimin e diçkaje të perceptuar më parë drejtpërsëdrejti, ndërsa tek imagjinata riprodhuese kemi të bëjmë thjeshtë me atë që mëndja jonë krijon aty për aty dhe që s'e kemi perceptuar drejtpërsëdrejti.
d) Imagjinata krijuese. Me anë të imagjinatës krijuese lindin në vetëdijen tonë figura të reja, që nuk kanë qënë dhe nuk janë, por që mund të realizohen në praktikë. P.sh. televizori ose raket kozmike në fillim lindën në vetëdijen e shkencëtarëve dhe teknikëve, pastaj ato u realizuan në praktikë. Megjithatë, sado origjinale që të jetë figura e re, ajo mbështetet në përvojën jetësore të njeriut.
Imagjinata ka rëndësi të madhe për secilin individ të çfarëdo profesioni, pasi ajo i hap horizonte të reja për të ardhmen. Ajo në veçanti u shërben artistëve, shkencëtarëve, teknikëve, punëtorëve etj

Kapitulli 8

TË MENDUARIT DHE TË FOLURIT


Njohuri të përgjithshme mbi të menduarit



Ndijimet dhe perceptimet na japin mundësinë për të pasqyruar në vetëdije cilësi të veçanta të sendeve dhe fenomeneve dhe për të formuar figura të plota të tyre. Por procesi i njohjes së botës që na rrethon nuk përfundon me kaq.
Për ta pasqyruar botën që na rrethon më thellë, është e domosdoshme që të zbulojmë thelbin e sendeve dhe shkaqeve të vërteta të fenomeneve dhe lidhjet ndërmjet tyre.
Procesi i të menduarit lidhet ngushtë me procesin e ndijimit, perceptimit, kujtesës dhe imagjinatës. Por, pavarësisht nga lidhjet e ngushta me to, të menduarit nuk mund të identifikohet me asnjërën prej tyre të marrë në veçanti, e as me të gjitha të marra sëbashku. Të menduarit është një proces psikik, që çon në njohuri të reja, në përgjithësime, në zbulimin e ligjeve që përcaktojnë fenomeneve në natyrë ose në shoqërinë njerzore.
Për të zbuluar ligjet, njeriun e shtyjnë nevojat e praktikës. Duke njohur ligjet njeriu është në gjëndje të parashikojë ngjarjet dhe fenomenet dhe t'i shfrytëzojë ato për nevojat vetiake.
Kështu p.sh. perceptimi i drejtpërdrejtë i dy sendeve me ngarkesa të kundërta elektrike, që tërheqin njëri-tjetrin, nuk zbulon thelbin e këtij fenomeni, kurse të menduarit na zbulon shkakun e vërtetë të fenomenit dhe na mundëson ta shfrytëzojmë këtë për të prodhuar energji elektrike.
Praktika e ka detyruar njeriun të vërejë, të analizojë, të sintetizojë, të krahasojë dhe të përgjithësojë dhe të nxjerri përfundime. Si rezultat i përpjekjeve të pandërprera për të njohur botën më thellë, është arritur në zbulimin e ligjeve dhe në formimin e shkencave të ndryshme.
Zhvillimi i të menduarit te njeriu i veçantë varet nga përvetësimi i këtyre ligjeve dhe pikërisht këtu shfaqet kushtëzimi i zhvillimit të individit nga zhvillimi shoqëror. Pra, zhvillimi i të menduarit të individit përcaktohet përvetësimi i njohurive të përvojës shoqërore. Dhe më pas përvojën shoqërore ua japim brezave të rinj për tu shërbyer më to.
Por njohja e botës është një proces i pandërprerë, prandaj edhe të menduarit e individit nuk merr fund me përvetësimin e njohurive të gatshme, të zbuluara më parë. Individi i zotëron koto njohuri dhe i vë ato në lëvizje për të njohur më thellë botën dhe për të zgjidhur problemet që i dalin në praktikë dhe për t'i çuar ato më tej.
Duke u mbështetur në këto veçori që përmendë, të menduarit mund ta përcaktojmë si procesin psikik më të lartë njohës të personalitetit, proces që mbështetet nëzbulimin e lidhjeve dhe raporteve thelbësore që ekzistojnë ndërmjet sendeve dhe fenomeneve dhe që përfaqëson në vetvete një njohje të përgjithësuar të realitetit objektiv.



Të menduarit lidhet ngushtë me të folurit



Gjuha është mjet që u shërben njerëzve për të komunikuar, kurse të folurit është një formë e veçantë e komunikimit ndërmjet tyre që përdor gjuhën si mjet në procesin e komunikimit. Të folurit realizohet me ndihmën e mjeteve gjuhësore, por edhe gjuha ekziston realisht vetëm me ndihmën e të folurit.
Gjuha krijohet nga një popull, përvetësohet nga çdo individ dhe përbën bazën e të menduarit në mënyrë abstrakte.
Zhvillimi mendor i njeriut varet nga zhvillimi i të menduarit dhe të folurit. Por, ndërmjet të folurit dhe të menduarit nuk mun të vihen shënja barazie, sepse të mendosh do të thotë të njohësh botën, ndërsa të flasësh do të thotë të shkëmbesh mendime dhe të nxitësh bashkëbiseduesin për veprim.
Veç kësaj i njejti mendim mund të shprehet me fjalë të ndryshme dhe me konsrukte gramatikore të ndryshme.
Të menduarit lidhet ngushtë me të folurit, realizohet dhe formohet me ndihmën e të folurit. Sa herë që vihen re dëmtime të rënda të të folurit për shkak të hemorragjisë cerebrale, degradohet edhe të menduarit. Baza fiziologjike e të menduarit është veprimtaria e përbashkët e dy sistemeve të sinjaleve, por rolin kryesor e luan sistemi i sinjaleve të dyta (fjalët).

Veprimet mendore kryesore

Njohja e vetive dhe e cilësive të sendeve dhe fenomeneve dhe përcaktimi i lidhjeve dhe varësive ndërmjet tyre bëhet me ndihmën e analizës, sintezës, krahasimit, abstraksionit, përgjithësimit dhe konkretizimit.
1) Analiza dhe sinteza si edhe veprimet e tjera mendore lindin nga veprimtaria praktike. Para se të kthehen në veprime mendore ato janë veprime praktike. Me analizë kuptojmë ndarjen mendërisht të sendeve dhe fenomeneve në pjesët ose elementët përbërës, kurse me sintezë kuptojmë ribashkimin mendërisht të elementeve ose pjesëve përbërëse të sendeve dhe fenomeneve.
Analiza dhe sinteza lidhen ngushtë dhe nënkuptojnë njëra-tjetrën. Që të analizosh, do të nisesh nga një e tërë dhe që të sintetizosh duhet të nisesh nga pjesët përbërëse.
2) Krahasimi. Me krahasim kuptojmë, atë veprim mendor me ndihmën e të cilit objektet dhe fenomenet vihen mendërisht përballë njëri-tjetrit për të parë ngjashmërinë ose ndryshimet ndërmjet tyre. Krahasimi lidhet ngushtë me analizën dhe sintezën, është si të thuash një shfaqe e tyre dhe luan një rol të rëndësishëm në veprimtarinë mendore të njeriut. Nëpërmjet krahasimit njeriu arrin të bëjë dallimin dërmjet sendeve, objekteve apo fenomenev të ndryshme ose të gjejë të përbashktat e tyre nëpërmjet njohjes së cilësive të tyre.
3) Abstraksioni. Me abstraksion kuptojmë atë veprim mendor me ndihmën e të cilit veçojmë mendërisht një cilësi të shkëputur nga sendet dhe nga cilësitë e tjera që kanë ato.
Kështu p.sh. duke parë nj
grup fëmijësh vëmë re një cilësi të përbashkët; të gjithë ata janëguximtarë. Fill pas kësaj ne fillojmë të mendojmë për guximin shkëputur nga personi që e ka këtë cilësi. Në këtë rast ne kemi shkëputur këtë cilësi dhe e kemi bërë objekkt të menimit, si të thuash, jemi larguar nga konkretja dhe kemi kaluar në abstraksion.
4) Konkretizimi. Konkretizimi është ai veprim mendor me dihmën e të cilit cilësinë që ne e kemi shkëputur nga sendet dhe fenomenet dhe e kemi bërë objekt të studimit tonë, e shohim edhe në një send apo fenomen konkret.
Konkretizimi p.sh. gjen zbatim të gjërë në veprimtarinë mësimore të nxënësve. Sa herë që nxënësi flet për koncepte abstrakte, ose sa herë që mësuesi zbërthen një koncept abstrakt ata mbështeten në shembuj, e konkretizojnë atë.
5) Përgjithësimi. Përgjithësim quajmë atë veprim mendor me ndihmën e të cilit bashkojmë mendërisht sendet dhe fenomenet që kanë cilësi të qëndrueshme të përbashkëta.
Përgjithësimi i ka rrënjët në veprimtarinë praktike të njeriut. Përvoja shoqërore është ngulitur në koncepte dhe në kuptimin e fjalëve. Kështu p.sh. kur ne themi fjalën kafshë, me këtë shprehim një përmbajtje të caktuar, një kategori të caktuar qënish të gjalla, që dallohen nga njëra-tjetra dhe nga sendet e tjera. Ky lloj kategorizimi ka lindur si rezultat i krahasimit, analizës, sentezës që kanë bërë brezat e shkuar të njerëzimit gjatë përpjekjeve për të njohur më mirë botën dhe fenomenet që e shoqërojnë atë. Ato janë rezultat i përgjithësimit të përvojës kolektive.
6) Sistematizimi. Sistematizimi është një shkallë e lartë e analizës, sintezës, krahasimit, abstraksionit dhe përgjithësimit me ndihmën e të cilit sendet dhe fenomenet i grupojmë në grupe të mëdha ose të vogla në bazë të cilësive të qëndrueshme të përbashkëta.
Duke përdorur këto veprime, njerëzit kanë krijuar sistemet e ndryshme bimore, shtazore ose grupe të ndryshme mineralesh. Pra, pas përgjithësimeve janë sistemuar në grupe të ndryshme në bazë të cilësive që ato kanë.
Forma e të menduarit

Format e të menduarit logjik janë koncepti, gjykimi, arsyetimi.
1) Koncepti. Çdo send apo fenomen është në vetvete një tërësi vetish dhe cilësish thelbësore dhe jo thelbësore.
P.sh. për të formuar konceptin njeri, kafshë, bimë etj., është dashur që të njihen cilësitë thelbësore që i dallojnë ato nga qëniet e tjera të gjalla. Duke analizuar dhe sintetizuar, duke krahasuar dhe abstraktuar njeriu ka zbuluar me qindra veti të ngjashme e të përbashkëta mes tij dhe kafshëve, por dallimi mes tyre bëhet në shumë aspekte të tjera sidomos në llogjikë.
Koncepti është pasqyrimi në vetëdije i cilësive më thelbësore të sendeve dhe fenomeneve.
Zbulimi i cilësive më të qëndrueshme të sendeve dhe fenomeneve nuk është një punë kaq e lehtë. Për të formuar konceptet shkencore p.sh. konceptin metal, bimë, kafshë, shoqëri, klasë, shtet, planet etj, është dashur një punë e madhe analitiko-sintetike, krahasime të shumta, abstraktim nga cilësitë e paqënësishme dhe përqëndrim në cilësitë e qënësishme.
2) Gjykimi. Në konceptet ne pasqyrojmë cilësitë thelbësore të përbashkëta të sendeve dhe fenomeneve, kurse në gjykimet ne pasqyrojmë marrëdhëniet ndërmjet koncepteve. Gjykimi është një formë e të menduarit me ndihmën e të cilit pohojmë ose mohojmë diçka për një objekt apo një fenomen ose cilësi të tyre. Kështu p.sh. kur ne themi: Shqipëria është një vend i lirë, kemi pohuar diçka dhe kemi pohuar raportet që ekzistojnë ndërmjet konceptit Shqipëri dhe konceptit vend i lirë.
Përmbajtja e konceptit ngulitet në një fjalë të caktuar, kurse gjykimi shprehet me një fjali. Pjesët përbërëse të gjykimit janë: subjekti, predikati dhe këpuja. Në gjykimin që sollëm më lart, fjala Shqipëri është subjekt i gjykimit, është shërben si këpujë dhe vend i lirë shërben si predikat.
Meqënëse gjykimet mbi sendet dhe fenomenet kanë karakteristika të ndryshme, ato i ndajmë në pohuese dhe mohuese, në të veçanta, të pjesshme dhe të përgjithshme, në të vërteta dhe të gabuara.
Për të konkretizuar llojet e gjykimeve le të marrim disa shembuj:
Adreatiku lag brigjet e vendit tonë. (pohues).
Nuk vjen pranvera me një lule. (mohues).
Tirana është kryeqytet. (i veçantë).
Disa nga qytetet e Shqipërisë janë qytete bregdetare. (i pjesshëm)
Të gjithë studentët e morën provimin. (i përgjithshëm)
Dhe në varësi të faktit se sae vërtetë është ajo që pohohet ose mohohet, gjykimet mund të jenë të drejta ose të gabuara.
3) Arsyetimi. Gjatë të menduarit njeriu i përdor njohuritë e fituara për të zbuluar njohuri të reja. Për t'ia arritur këtij qëllimi ai niset nga disa gjykime dhe arrin në gjykime të reja, që zbulojnë një të vërtetë të re. Në këto raste njeriu përdor një formë tjetër të të menduarit, arsyetimin.
Me arsyetim kuptojmë atë formë të të menduarit me ndihmën e së cilës, duke u mbështetur në dy ose më shumë gjykime (premisa) formulojmë një gjykim të ri (konkluzion), që na zbulon një të vërtetë të re.
Arsyetimi bëhet në rrugë induktive dhe deduktive dhe është një formë më e ndërlikuar e të menduarit se sa koncepti dhe gjykimi.
Arsyetim në rrugë induktive kemi sa herë që ne nisemi nga gjykime të veçanta dhe arrijmë në një konkluzion të përgjithshëm, kurse arsyetim në rrugë deduktive kemi kur nisemi nga gjykime të përgjithshme dhe arrijmë në konkluzione të veçanta.
Llojet e të menduarit dhe cilësitë e tij



Veprimtaria mendore lind nga nevoja për të zgjodhur dhe situatat që shtrohen përpara njeriut. Këto situata e detyra njeriu gjatë zhvillimit të tij i ka zgjidhur praktikisht, përderisa mendimi teorik abstrakt nuk ishte shkëputur si veprimtari e pavarur nga mendimi praktik.
Të menduarit në këtë stad zhvillimi ishte i gërshetuar në vetë veprimtarinë praktike. Këtë lloj të menduari, që realizohet brenda veprimtarisë praktike, në një situatë konkrete të perceptueshme, e quajmë të menduar konkret. Ky lloj të menduari vërehet tek fëmijë, kur ata një detyrë mund ta zgjidhin praktikisht nëse ata e perceptojnë situatën konkretisht dhe nuk ia arrijnë ta zgjidhin, nëse nuk e kanë parasysh situatën konkrete.
Një lloj tjetër të menduari, që zhvillohet duke pasur për bazë përfytyrimet e kujtesës dhe të imagjinatës është të menduarit figurativ. Ky lloj të menduari kushtëzohet nga roli i madh, që luan në veprimtarinë mendore të njeriut sistemi i sinjaleve të para (ngacmuesit e jashtëm).
Lloji më kompleks i të menduarit është të menduarit abstrakt, i cili bazohet në konceptet. Të menduarit abstrakt lidhet ngushtë me zhvillimin e përgjithshëm të njeriut, si dhe me përvetësimin nga ana e tij të sistemit të njohurive të përvojës njerëzore.
Ndër cilësitë më të vlefshme të të menduarit janë: karakteri kritik, elastik, dhe shpejtësia e të menduarit. Të gjitha këto lloje kanë lidhje me njëra-tjetrën dhe edukimi i tyre tek njeriu kushtëzohet jo vetëm nga sasia e njohurive të përvetësuara, por edhe nga mënyra se si janë përvetësuar njohuritë. Njohurit e përvetësuara mekanikisht nuk zhvillojnë tek njeriu gjërësinë, shpejtësinë, elasticitetin dhe karakterin kritik të të menduarit të tij, por për kundrazi i japin të menduarit karakter të ngushtë. Vetëm njohuritë e zotëruara aktivisht edukojnë cilësitë pozitive të mendjes.
Cilësitë pozitive të mendjes kanë rëndësi shumë të madhe për veprimtarinë mendore në të gjitha fushat e veprimtarisë së njeriut. Prandaj tek njeriu duhet të edukohet ky lloj mendimi, në mënyrë që ai të jetë më produktiv dhe më i dobishëm për fushën në të cilën ushtron aktivitetin e tij.



Llojet e të folurit



Gjatë zhvillimit të njeriut, që nga fëmijëria e tij e në vazhdim, zhvillohen gradualisht lloje të ndryshme të të menduarit dhe të folurit. Llojet e të folurit janë: të folurit pasiv dhe aktiv, të folurit e jashtëm dhe të brendshëm.
Me të folur pasiv kuptojmë perceptimin e të folurit të një njeriu, ndërsa me të folur aktiv kuptojmë shprehjen e mendimeve me gojë apo me shkrim.
Nga të folurit me gojë dhe me shkrim dhe nga perceptimi i të folurit të të tjerëve lind të folurit e brendshëm. Të folurit e brendshëm është ai lloj të foluri që nuk shfaqet së jashtmi. Ky lloj të foluri shfaqet gjatë veprimtarisë mendore në heshtje, gjatë dramave dhe situatave të rënda që përjeton njeriu etj. Të folurit e brendshëm ndryshon nga llojet e tjeraz të të folurit jo vetëm nga shfaqia së jashtmi, por edhe nga struktura e tij fonetike dhe gramatikore. Ky lloj të foluri zakonisht është më i shkurtër se llojet e tjera të të folurit.
Të folurit e brendshëm ka një funksion shumë të madh gjatë të menduarit në heshtje, sepse impulset e fshehta që dërgon në tru aparati i të folurit krijojnë atje qëndra mbizotëruese që drejtojnë procesin e të menduarit, prandaj të folurit e brendshëm quhet mekanizmi fiziologjik i të menduarit.
Të folurit e jashtëm shfaqet në dy forma, në të folur me gojë dhe në atë me shkrim. Të folurit me gojë shtjellohet në situatën konkrete dhe mund të jetë monolog ose dialog. Situata konkrete e ndihmon shumë atë që flet për t'i komunikuar mendimet një tjetri dhe për ta nxitur atë për veprim. Ndryshe ndodh me të folurit me shkrim. Në të folurit me shkrim situata duhet përfytyruar, mendimet, që i adresohen një personi të caktuar, duhen dhënë qartë e në një formë sa më të kuptueshme. Llojet e ndryshme të folurit kanë një ndikim të thellë dhe e ndihmojnë zhvillimin e njëri-tjetrit.