Kapitulli 6

KUJTESA


Njohuri të përgjithshme mbi kujtesën

Figurat e sendeve dhe objekteve që na rrethojnë, të cilat lindin gjatë proceseve të ndijimeve dhe perceptimeve, nuk zhduken edhe pasi këto sende apo objekte pushojnë së vepruari mbi organet e shqisave tona.
Një figurë, ndjenjë apo mendim i perceptuar nga njeriu, nuk mund të zhduket pa lënë gjurmë mbi organizëm, por ai mbahet mend, ruhet dhe mund të riprodhohet në të ardhmen. Pra, kujtesa si proces psikik përbëhet nga të mbajturit mend, të ruajturit dhe të riprodhuarit. Në kujtesë, përveç proceseve përbërëse të më sipërme, bën pjesë edhe njohja.
Procesi i riprodhimit dhe i njohjes mund të kryhet vetëm në sajë të të mbajturit mend dhe të të ruajturit në vetëdije të të gjitha atyre që ne kemi perceptuar, menduar dhe jetuar më parë. Në qoftë se mungon aftësia e të mbajturit mend ose e ruajtjes në trurin tonë, atëhere ne nuk do të kemi mundësi t'i riprodhojmë ose t'i njohim kur t'i riperceptojmë ato. Proceset kryesore të kujtesës janë: të mbajturit mend, të ruajturit, të riprodhuarit dhe njohja. Të mbajturit mend dhe të ruajturit janë proces bazë të kujtesës, ndëra të riprodhuarit dhe të njohurit janë procese që rrjedhin prej tyre.
Procesi kundërt i kujtesës është harresa.
Kujtesa si një proces psikik luan një rol shumë të rëndësishëm në jetën e njeriut. Në qoftë se një njeri do të harronte gjithçka që kishte perceptuar, që kishte ndjerë dhe që kishte bërë, atëhere të ky njeri do të ishte i pamundur zhvillimi psikik.
Gjatë procesit të të mësuarit njeriu pasuron kujtesën e tij jo vetëm me njohuri të cilat i fiton nga përvoja personale, por edhe ato njohuri që janë grumbulluar ndër vite nga brezat e shkuar.
Pa kujtesën njeriu nuk do të ishte në gjëndje të mësonte asgjë të re dhe nuk do të ishte në gjëndje të vepronte.
Kujtesë quajmë atë proces psikik kur mbajmë mend, ruajmë, riprodhojmë dhe njohim çdo gjë që kemi perceptuar, menduar, jetuar dhe vepruar më parë. Me fjalë të tjera mund të themi se kujtesë quhet pasqyrimi i përvojës së kaluar në vetëdijen tonë.



Përfytyrimet



Si bazë kryesore për kujtesën shërbejnë përfytyrimet.
Përfytyrimet janë të ngjashme me perceptimet. Por, nëse figurat e perceptimeve lindin nga kontakti i drejtpërdrejtë me objektet apo sendet më organet e shqisave, figurat e përfytyrimeve lindin në bazë të perceptimeve të kaluara. Kështu p.sh. me sy të mbyllur njeriu mund të përfytyrojë çfarëdo objekti që ka pas perceptuar më parë.
Përfytyrimet ndryshojnë nga figurat e perceptimeve. Ky ndryshim vërehet në këto drejtime:
a) Perceptimet janë më të qarta dhe më të sakta nga figurat e përfytyrimeve. P.sh. figura e një njeriu përfytyrohet qartë kur ai qëndron para nesh, ndërsa kur nuk e perceptojmë drejtpërsëdrejti me anë të organeve të shqisave, figura e tij shfaqet si e zbetë dhe e turbullt.
b) Përfytyrimet shpesh janë fragmentare d.m.th. të pjesshme, në krahasim me perceptimet, të cilat janë të plota. Kështu p.sh. nëse do të përpiqemi të përfytyrojmë një njeri të njohur me të gjitha veçoritç e tij, do të mund të sjellim para syve të mendjes herë fytyrën e tij, herë buzëqeshjen, herë zërin, herë mënyrën e veshjes etj, etj.
Zakonisht përfytyrojmë më qartë ato gjëra që na lënë më shumë mbresa.
c) Figurat e perceptimeve qëndrojnë në vetëdijen tonë përderisa objekti vepron mbi organet e shqisave, ndërsa figurat e përfytyrimeve janë të paqëndrueshme. Kështu, po të përpiqemi të përfytyrojmë figurën e ndonjë të afërmit tonë, kjo figurë nuk do të qëndrojë gjatë përpara syve të mëndjes, por shpejt do të zëvendësohet me një tjetër figurë. Për ta ringjallur (përsëri) përfytyrimin e një objekti të caktuar duhet të bëjmë disa përpjekje të vullnetshme.
d) Së fundi, përfytyrimet kanë karakter përgjithësues, ato janë përgjithësimi i perceptimeve, sepse në të shumtën e rasteve, kanë të bëjnë me një farë përpunimi të figurave të perceptimeve. P. sh. përfytyrimi i një të afërmi që ndodhet larg nesh ndodh duke përpunuar perceptime të ndryshme të tij dhe duke formuar me to një figurë të vetme. Kjo si rezultat i përgjithësimit të rasteve të veçanta të perceptimeve.
Përfytyrimet përmbajnë në vetvete figura të imagjinatës, të të menduarit dhe të ndjenjave.
Baza fiziologjike e kujtesës



Njeriu mban mend, ruan, riprodhon dhe njeh sendet që ka parë e dëgjuar në sajë të vetisë që ka truri.
Me shprehjen "veti plastike e trurit" duhet të kuptojmë aftësinë që ka truri për të fiksuar dhe ruajtur gjurmët që lënë ngacmuesit e ndryshëm kur veprojnë mbi organet e shqisave tona. Kështu p.sh. veprimi i objekteve ose i sendeve të ndryshme mbi ne, lë gjurmë për pak kohë ose mundet edhe për kohë të gjatë varësisht nga lloji. Përderisa këto gjurmë (ndryshe lidhje nervore) ruhen, ne jemi nëgjëndje t'i riprodhojmë më mëndjen tonë sa herë të duam figurat ose perceptimet e sendeve objekteve apo fenomeneve të perceptuara më parë, ose mund t'i njohim ato kur i riperceptojmë.
Gjatë ditës, kur jemi në rrugë, në punë ose në shtëpi ne fitojmë mbresa të shumta; d.m.th. në trurin tonë formohen lidhje nervore të ndryshme. Por jo të gjitha këto lidhje nervore ruhen njëlloj në kujtesë. Shumë nga këto mbresa zhduken shmë shpejt.
Të mbajturit mend, ruajtja, riprodhimi dhe njohja varen dhe kanë lidhje me shumë faktorë. Ato varen nga kushte të caktuara dhe janë nën ndikimin e lidhjeve të ndryshme që ekzistojnë ndërmjet tyre.
Mbajtja mend e figurave, mendimeve, fjalëve, ndjenjave, lëvizjeve, ngjarjeve ose fakteve ndodhet në lidhje të ngushtë të njërës mbresë me mbresat e tjera, në varësi të veprimit të tyre mbi shqisat tona.
Në bazën e veprimtarisë së kujtesës qëndrojnë lidhjet e përkohshme nervore.



Proceset kryesore të kujtesës.

Proceset kryesore të kujtesës janë:
1.Të mbajturit mend. Ky është procesi bazë i kujtesës. Të mbash mend do të thotë të krijosh në tru lidhje të përkohshme. Të mbajturit mend mund të jetë i vullnetshëm dhe i pavullnetshëm, mekanik ose logjik.
a) Të mbajturit mend i pavullnetshëm është atëhere kur nuk i kemi vënë vetes qëllim të caktuar. Kështu, p.sh. ne mbajmë mend objekte, ngjarje, tinguj etj ..etj pa i vënë vetes qëllim pa u sforcuar, vetëvetiiu dhe pa e planifikuar një gjë të tillë. Zakonisht mbahet mend, në radhë të parë gjithëçka që na tërheq dhe që na intereson. Në raste të tilla themi "këtë nuk do të harroj kurrë" qoftë kjo ngjarje ose çfarëdo tjetër që na ka lënë gjurmë të forta. Një pjesë e madhe e mbresave të fëmijërisë së hershme janë të pavullnetshme dhe shumë të forta. Megjithëse të fituara në fëmijëri, ato mund të ruhen gjatë gjithë jetës Por kuptohet se këto lloj mbresash, kanë karakter të rastit dhe episodit (janë fragmentare) prandaj nuk mund t'i sigurojnë njeriut njohuri sistematike. Mbajtja mend në mënyrë të pavullnetshme nuk mund të luajë ndonjë rol kryesor në jetën e njeriut.
b) Të mbajturit mend i vullnetshëm është një veprimtari e ndërgjegjshme që ndihmon efektivisht në pajisjen e njeriut. Ajo zhvillohet dhe edukohet gjatë jetës së njeriut dhe mund të perfeksionohet më tej gjatë ushtrimit të saj. Ky lloj të mbajturi mend kërkon qëllim paraprak dhe përpjekje për tu realizuar, ai nuk është i rastësishëm.
c) Të mbajturit mend mekanik bazohet në lidhjen e jashtme të objekteve, në lidhjen formale të tyre. P.sh. të mbajturit mend të vargjeve poetike që kanë rimë, pra duke u bazuar thjeshtë tek renditja ee fjalëve njëra pas tjetrës. Ky lloj të mbajturi mend realizohet në sajë të përsëritjeve tëshpeshta dhe të njëllojta. Në vjersha ose poezi fillimi i frazës paraardhëse lidhet mekanikisht me atë të mëpasshmen, aq sa ndodh që nuk mund ta fillojmë dot në mes apo në një pjesë tjetër vetëmse duke ja nisur nga e para. Njeriu duke mbajtur mend perceptimin e objekteve, të veprimeve dhe të fjalëve vetëm sipas renditjes së tyre në hapsirë, nuk shquan kryesoren, prandaj dhe njohuritë ndonj
herë marrin karakter formal. Por, kjo nuk do të thotë që njeriut nuk i vlen të mbajturit mend mekanik. Përkundrazi, kur mësojmë përmendësh, ose kur duam të mbajmë mend emra, tituj, shifra, adresa, fjalë, formula etj nuk mund të bëjmë dot pa këtë lloj të mbajturi mënd.
d) Të mbajturit mend logjik ndryshe nga ai mekanik, bazohet në të kuptuarit e thelbi apo brendisë së objekteve, sendeve ose çshtjeve që kemi perceptuar në të kaluarën. Zakonisht ai lidhet me zbulimin e lidhjeve të brëndshme të objekteve dhe fenomeneve, me krahasimin, analizën e fakteve, nxjerrjen e konkluzjoneve dhe ndërthurjen e njohurive të reja me ato të kaluarat.
Të mbajturit mend logjik është shumë herë më produktiv sesa ai mekanik, por të dy janë të nevojshëm dhe janë të lidhur ngushtë me njëri tjetrin.
2) Të ruajturit. Ky është një ndër proceset bazë të kujtesës. Të ruash në kujtesë do të thotë të fiksosh dhe t'i mbash për një kohë të gjatë ato lidhje që krijohen nëpërmjet të mbajturit mend.
Lidhjet e përkohshme nervore që fiksohen në tru ndryshohen nën ndikimin e veprimit të ngacmimeve të reja. Procese i ruajtjes nuk është një proces mekanik i kujtesës. Ai është proces krijues, sepse njohuritë e fituara më parë, gjatë kohës së ruajtjes pësojnë ndryshime, përpunohen, lidhen ndërmjet tyre dhe kombinohen me njhuri të reja. Në trurin e njeriut ruhen për një kohë shumë të gjatë ato lidhje nervore, të cilat kanë rëndësi jetike për rritjen dhe zhvillimin e gjithanshëm të njeriut. Prandaj është e rëndësishme që në rininë e tij njeriu të përpiqet të formojë lidhje nervore që do t'i shërbejnë atij për të ardhmen pasi është vërtetuar se qelizat nervore kanë aftësi të madhe pune në rini dhe ato dobësohet gradualisht në pleqëri. Kështu p.sh. në pleqëri, njeriu ruan mirë në vetë dijen e tij dhe riprodhon mendimet, fjalët ose shprehitë e fituara në rini dhe harron më lehtë ato të rejat.
3) Të njohurit. Ky është proces rezultativ i kujtesës, sepse vjen si rezultat i të mbajturit mend dhe i të ruajturi. Të njohurit shprehet me riperceptimin e objekteve dhe fenomeneve, të cilat i kemi perceptuar më parë dhe shfaqet me riaktivizimin e lidhjeve nervore të mëhershme.
4) Riprodhimi. Ky është proces i kujtesës, i cili shprehet në ringjalljen e lidhjeve të përkohshme nervore që janë formuar në vetëdijen e njeriut gjatë procesit të të mbajturit mend dhe që ruhen në trurin e tij. Riprodhimi është proces rezultativ i kujtesës. Por, ndryshe nga njohja, riprodhimi është dy llojesh: i vullnetshëm dhe i pavullnetshëm.
Riprodhimi është i pavullnetshëm kur ky proces ndodh pa ndonjë qëllim të caktuar dhe pa e planifikuar më parë. P.sh. nëse dikush na kujton një ngjarje të jetuar më parë, ne e riprodhojmë atë dhe bashkë me të na vijnë në mëndje ngjarje të tjera që mund të mos kenë lidhje të drejtpërdrejtë me të, ky riprodhim është i pavullnetshëm dhe lind pa u sforcuar.
Ndërsa riprodhimi i vullnetshëm është më i vështirë në krahasim me njohjen dhe riprodhimin e pavullnetshëm. Ka raste p.sh. që sendet, objektet ose fenomenet nuk jemi në gjëndje t'i riprodhojmë atëherë kur na kërkohet. Në këtë rast na duhet ta riperceptojmë atë që na kërkohet me qëllim që të ringjallim në vetëdijen tonë lidhjet e përkohshme nervore.
5) Harresa. Harresa është procesi i kundërt i kujtesës, një shfaqe e saj, por me natyrë tjetër të ndryshme nga proceset e tjera. Studimet e bëra tregojnë se jo të gjitha lidhjett nervore që janë formuar gjatë procesit të të mbajturit mend ruhen në trurin e njeriut. Përkundrazi, nën ndikimi e gjërave ose ngjarjeve të reja që mëson njeriu, lidhjet e vjetra nervore dobësohen dhe ngandonjëherë zhduken fare. prandaj, harresa është shprehja e zhdukjes së përvojës nga vetëdija jonë.
Harresa ka dy shkaqe dhe mund të jetë: e përkohshme dhe e përhershme.
Harresa e përkohshme ka si bazë fiziologjike frenimin e përkohshëm të lidhjeve nervore. P.sh. kur na kërkohet një emër apo ngjarje që ne e dimë shumë mirë mirëpo për momentin nuk na kujtohet.
Harresa e përhershme kur edhe pas përpjekjeve të ndryshme dhe të herëpashershme për të kujtuar diçka nuk kemi rezultat, kjo sepse lidhjet e përkohshme nervore janë këputur.
Për të luftuar harresën na shërben përsëritja e rregullt në intervale kohe e saj dhe praktikimi i saj.
Nga ana tjetër harresa është një proces i natyrshëm dhe i domosdoshëm, sepse njeriu po të mbante mend gjithëçka që perceptonte, kujtesa e tij do të mbushej me gjëra të vogla e të parëndësishme e si pasojë truri do të lodhej shpejt.



Llojet e kujtesës



Llojet e kujtesës janë: kujtesa motorike ose lëvizore, kujtesa figurative, kujtesa logjike, kujtesa mekanike dhe kujtesa emocionale.
Kujtesa motorike ose lëvizore është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit, e njohjes, dhe e të riprodhuarit të lëvizjeve të perceptuara më parë.
P.sh. kjo ndodh kur na kërkohet të imitojmë një lëvizje perceptuar më parë ose një ushtrim fizik të mësuar më parë.
Kujtesa figurative është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit dhe të riprodhuarit dhe njohjes së figurave të sendeve që kemi parë më parë. Këtë lloj kujtese e kemi p.sh. kur pasi ke mi parë një tablo, arrijmë të riprodhojmë ato gjëra që kemi perceptuar në të. Kjo lloj kujtese zakonisht është më zhvilluar tek fëmijët e vegjël, prandaj dhe librat e tyre me përralla ose tregime janë të mbushur me ilustrime dhe figura, sepse kjo i ndihmon ata për ta kujtuar dhe riprodhuar më mirë një ngjarje.
Kujtesa logjike është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit, e njohjes dhe të riprodhuarit e përmbajtjes ose mendimit kryesor të një pjese tregimi ose thelbi apo idesë kryesore të një libri. Me anë të kësaj ne mbajmë mend dhe riprodhojmë mendimet kryesore të shprehura me anë të fjalëve duke ndijekur një rrjedhë logjike mendimi në një drejtim të caktuar.
Kujtesa mekanike është kujtesa e të mbajturit mend, njohjes dhe të riprodhimit të një vargu, vjershe, poezie apo tregimi në mënyrë të fjalpërfjalshme duke u fokusuar thjesh tek renditja e sakte e fjalëve sipas një rendit të përcaktuar. Kjo zakonisht mundësohet nga rima që kanë vargjet ose nga përsëritja e shpeshtë e tyre.
Kujtesa emocionale është kujtesa e të mbajturit mend, e të ruajturit, e njohjes dhe riprodhimit të ndjenjave dhe emocioneve të jetuara më parë. Këtë lloj kujtese e kemi atëhere kur mbajmë mend, ruajmë, njohim dhe riprodhojmë objekte ose ngjarje që na kanë bërë shumë përshtypje në jetë, që na kanë lënë më shumë mbresa dhe na kanë prekur më shumë.

Tipet e kujtesës



Ne flasim për tipet e kujtesës duke pasur parasysh edhe ndryshimet individuale të njerëzve ë fushën e kujtesës.
Tipet e kujtesës janë: pamore, dëgjimore, muskularo-lëvizore dhe tipi i përzier.
Në njerëz të ndryshëm kujtesa paraqitet e ndryshme. Kështu p.sh. disa njerëz kanë më shumë të zhvilluar tipin pamor, disa atë dëgjimor të tjerë tipin muskularo-lëvizor kjo varet nga personi. Për të përcaktuar se cilit tip kujtese i përket dikush, duhet të nisemi nga analizatori që luan rolin kryesor. P.sh. disa njerëz e mbajnë mend më mirë diçka nëse e dëgjojnë, të tjerë nëse e shohin me lëvizje apo me skica dhe figura etj. Por ka dhe nga ata që ikombinojnë të dhitha këto. Ky lloj tipi kujtese është më i përhapur dhe më frytdhënës për njeriun në aktivitetin e tij.